Σάββατο 18 Απριλίου 2015

L'AVVENTURA VENEZIANA DELLE PAROLE 'COMUNITÀ', 'REPUBBLICA', 'SERENISSIMA', 'DOMINANTE', 'CITTANTINO', 'REGNO'







Studi Veneziani 25 (2012), pp. 677-689.
 
L’AVVENTURA VENEZIANA DELLE PAROLE
‘COMUNITÀ’, ‘REPUBBLICA’, ‘SERENISSIMA’,
‘DOMINANTE’, ‘CITTADINO’, ‘RENGO*

Yannis Yannopoulos

 
 
 Quello che conta non è Shakespeare,
                                                   ma i commenti a Shakespeare
                            Anton Čechov

A partire dalla metà del Novecento, alla tradizionale storia dei concetti filosofici, di matrice soprattutto tedesca, fece seguito una nuova storia dei concetti, che si diffuse, oltre che in Germania, nei Paesi francofoni, anglofoni e ispanofoni. Le sue caratteristiche principali andavano ravvisate nel superamento dei limiti della filosofia, nell’interesse per la storia della cultura, per le scienze sociali e per le scienze umane, nell’approccio critico ai concetti in rapporto al loro contesto storico.[1] Come osserva Hans-Georg Gadamer, che ne fu uno dei teorici, «chi non voglia lasciarsi dominare dal linguaggio, ma si sforzi di acquistare una fondata consapevoleza storica, si trova costretto ad affrontare tutta una serie concatenata di problemi sulla storia delle parole e dei concetti».[2] Tenuto conto di tali premesse, nelle pagine che seguono, verranno presi in esame alcuni termini fondamentali della storia veneziana.

pagina 678
1. ‘Comune’ / ‘Comunità
Nell’Italia centrale e settentrionale, anche nell’Europa occidentale e centrale, dalla fine dell’undicesimo e fino al quattordicesimo secolo, tutti i gruppi sociali in ogni ‘città’ unirono le proprie forze allo scopo di affrancarsi dal dominio imperiale tedesco. La possibilità dei maschi di una città autonoma di partecipare agli organi collegiali di governo ed elegersi alle diverse cariche, cioè di essere ‘cittadini’ veri, fu espressa con il termine latino ‘commune’, in italiano ‘comune’, o anche con il termine affine di ‘respublica’.[3] Il termine ‘comune’ compare nelle fonti ufficiali verso la fine dell’undicesimo secolo nella forma ‘commune’ nella città francese di Le Mans (1070) e nella forma ‘communitas’ nella città italiana di Cremona (1078).[4] In una traduzione latina, risalente all’incirca al 1143, dell’opera di Aristotele Etica Nicomachea, il termine greco ‘politeia’ (reppublica, regime democratico) fu tradotto con ‘communitas’.[5]
Venezia, pur non seguendo in pieno tali campiamenti istituzionali, non rimase immune dall’utilizzo della terminologia e dalle istituzioni dell’epoca. Infatti, a partire dal 1143 si chiamava ‘commune Veneciarum’ e accanto al doge fece la sua comparsa il consiglio dei sapienti (‘consilium sapientum’), i cui decreti, e in particolare l’elezione del nuovo doge, andavano ratificati dall’assemblea popolare (‘concio’, ‘arengo’).[6] Nel 1297 tuttavia, dopo la chiusura (‘serrata’) del Maggior Consi­glio, il regime veneziano assunse un carattere prettamente aristocratico protrattosi cinque secoli, fino alla caduta definitiva dello Stato nel 1797, benché la pratica della ratifica popolare (‘collaudatio’) all’elezione del nuovo doge si prolungasse per oltre un secolo per essere soppressa nel 1423, anno in cui Venezia cessò di essere denominata ‘commune’.[7] Gli organi di

pagina 679
governo della città dominante, tuttavia, quando si rivolgevano a una città sottomessa, per dare l’impressione che nulla fosse mutato, non hanno smesso di usare il termine identico ‘comunità’, benché il ‘consiglio della città’ non aveva poteri governativi come prima e non rapresentava tutte le forze sociali della città. Solamente per ‘statuto’ emanato dal senato veneziano i maschi membri di un numero ridotto di famiglie in ogni città sottomessa erano riconosciuti come l’‘ordine dei cittadini’ e come ‘consiglio dei cittadini’.
Ogni città sottomessa, centro amministrativo periferico dello Stato, per darsi l’impressione che nulla avesse cambiato, non cessò di nominarsi ‘comunità’ dalle autorità veneziane, e continuò a amministrarsi da un ‘rettore’ (di solito chiamato ‘console’ o ‘podestà’), proprio come prima della conquista, quando fosse ancora autonoma. Il ‘rettore’, tuttavia, non veniva nominato dal consiglio della ‘città’ come prima. Era ‘nobile veneto’ scelto dal Maggior Consiglio di Venezia di cui era membro anche lui. Lo eleggeva come ‘rappresentante’ dello Stato per un arco di tempo determinato, di solito un biennio. Un documento ufficiale, la ‘commissione’ del Senato veneziano al rettore, ne stabiliva le prerogative amministrative e giudiziarie. Il ‘consiglio della città’ non aveva più, come al tempo dei ‘Comuni’, poteri governativi. Conservava soltanto responsabilità locali e le decisioni da esso assunte erano prive di valore se alle sedute non era stato presente il rettore. La ‘libertas’, concetto equivalente a quello di indipendenza, finché la città era stata un ‘Comune’, era perduta. Criterio di accesso al consiglio di un uomo nuovo erano le tre generazioni, i ‘tre gradi di civiltà’, nel senso che il cantidato, come pure il padre e il nonno, dovevano avere la ‘città’ luogo di residenza, e nessuno dei tre doveva aver mai esercitato alcun mestiere manuale (‘arte mecanica’). Erano le autorità veneziane a sceglierlo, di regola dopo il parere positivo espresso dal ‘consiglio dei cittadini’. La decisione era soggetta a ra-
pagina 680
tifica del senato. I membri e i loro discendenti costituivano nel loro complesso, a vita, il ‘consiglio generale’ della città. Questo si riuniva una volta l’anno per eleggere il consiglio composto da un numero ristretto di membri, ad es. 150.
L’esistenza del consiglio dei cittadini, che esercitava le funzioni cedute da Venezia, offriva l’illusione che le procedure comunali / repubblicane continuassero a essere in vigore, benché fossero molto diverse da quelle dell’epoca dei ‘Comuni’ o da qualsiasi altra struttura che si possa considerare una comunità. Il termine ‘comunità’ sopravvisse con un significato improprio nell’intento di assimilare il nuovo regime a quello comunale. L’esistenza di tre ‘ordini’ istituzionali, con a capo il primo, quello dei ‘nobili veneti’, l’unico autorizzato a modellare tali istituzioni, l’esclusione del secondo e del terzo dalle cariche di governo, così come l’esclusione del terzo dai consigli dei centri periferici dello Stato, cagionò la soppressione dei precedenti istituti comunali nelle città sottomesse. Venezia permetteva soltanto la funzione di ‘comuni rurali’ con prerogative piuttosto differenti da regione a regione. Ad es., nel distretto di Padova erano vasti, mentre a Creta e a Zante rudimentali.
La resa letterale in greco del termine ‘comunità’, quando quest’ultimo concerne ‘città’, ‘quasi città’ (: ‘terre’ nelle fonti) o semplici ‘castelli’ della terraferma veneta o di qualsiasi altro luogo, con il termine greco ‘koinotēs’ (: comune), il quale nella storiografia greca ha una lunga tradizione, è fonte di malinteso, oltre che di connotazioni emotive e ideologiche alquanto distanti dalla realtà. In ciascun centro distrettuale il ‘consiglio dei cittadini’ affrontava le questioni locali secondo il suo punto di vista, in primo luogo per soddisfare i propri interessi. Venezia adattò alle proprie esigenze il regime sussistente prima della conquista. in ogni centro periferico l’ordine dei cittadini (per eccezione in ogni centro periferco di Candia l’ordine dei nobili veneti e cretesi) e il loro consiglio costituiscono istituzioni conformi a quelle esistenti a Venezia.[8]

pagina 681
2.Repubblica’, ‘Serenissima Repubblica’, ‘Dominante’
Alcune città dell’Italia centrale e settentrionale, quali Venezia, Firenze e Milano, nel corso del Quattrocento e del Cinquecento si espansero con la forza delle armi, mentre quelle tedesche con strumenti politici. Essendo ‘dominante’ ciascuna di queste città italiane era e restava Capitale di Stato, mentre quelle tedesche si trovavano sullo stesso piano delle città annesse.[9] Al contrario, nelle città italiane sottomesse non entrò mai in vigore un regime di vera parità. Nelle città italiane dominanti soltanto i cittadini veri e propri godevano dei diritti politici, e si comportavano in modo più o meno palese come padroni nei confronti di quelle sottomesse. In tal modo, la loro identità di veneziani, fiorentini ecc. ne usciva rafforzata, così come, peraltro, quella delle popolazioni sottomesse, nella maggior parte dei casi in senso negativo, dal momento che erano stati esclusi dalle procedure che riguardavano gli affari statali e dalle decisioni che prendeva la città Capitale.[10]
  A partire dal XV secolo, a Venezia, i nuovi termini ‘dominium’, ‘Signoria’,[11] ‘Serenissima Signoria’ e ‘Serenissima Repubblica’ indicavano «un particolare organismo, avente determinate funzioni costituzionali»[12] ed erano equivalenti al nuovo significato che la parola status / stato (situazione) assunse, più tardi, ossia stato. Venezia, come ‘Serenissima Repubblica’ (‘Serenissima’ si nominò anche Genova dal 1551 grazie a un decreto imperiale), o semplicemente la ‘Serenissima’ per antonomasia, propugnava e imponeva all’interno del suo dominio la concezione fortemente ideologica che fosse Stato governato con eunomia avente alto senso di responsabilità e di giustizia alle sue relazioni cogli altri Stati, le città sottomesse e i suoi sudditi. questi ultimi, così come i consigli cittadini dei centri periferici, si potevano rivolgere alle autorità veneziane, sia locali sia centrali, per chiedere la promul-
pagina 682
gazione di eque sentenze giudiziarie o amministrative. Tuttavia, fino a che punto Venezia come Stato, lungo tutti i secoli della sua durata, fosse ben governata e fino a che punto gli organi competenti prendessero decisioni con coscienza limpida e serena, ovviamente non si può dire con un sì o no. I sudditi, quando presentavano le proprie istanze alle autorità veneziane, chiamavano Venezia ‘Serenissima Repubblica’. Ma quando Cesare Beccaria negli anni sessanta del Settecento pubblicò il suo celebre Dei delitti e delle pene, nell’intento di sottoporre a critica feroce i sistemi giudiziari della sua epoca, egli aveva in mente soprattutto come caso negativo l’esempio veneziano.[13] Pertanto, quando gli studiosi oggi scelgono la denominazione antonomastica di ‘Serenissima’ per denominare Venezia e lo Stato veneziano, per ragioni soprattutto di varietà stilistica, essi ripropongono, sia pure senza volerlo, una formulazione ideologica che habbia un giudizio forte di valore, ripetendo a distanza di secoli, in modo anacronistico, l’ideologia veneziana dominante. Così, senza una presentazione minima del regime istituzionale vigente, il destinatario del messaggio non sospettoso assume un atteggiamento inconsciamente favorevole a tale regime.
Lo stesso accade con il termine ‘repubblica’, la quale può essere intesa come sistema politico in cui tutti direttamente o indirettamente partecipano alla presa di decisioni. Per ciò, senza nessun riferimento al significato vero della parola, in greco ‘repubblica’ viene tradotta con ‘dēmokratia’ (democrazia). Il termine ‘repubblica’ (dal latino ‘res publica’) assunse il suo significato originario nell’antica Roma, ove il potere era in qualche modo suddiviso tra il Senato e il popolo («senatus populusque romanus»). Nell’antica Repubblica romana, peraltro, gli aspetti democratici non erano quelli prevalenti. L’evidente supremazia del ‘Senato’, infatti, conferiva a tale regime un carattere aristocratico. Al contrario, nel tardo Medioevo e agli albori dell’età moderna, all’epoca dei ‘Comuni’ e anche più tardi in alcune città, ad es. a Firenze, a prevalere furono veri e propri istituti democratici. Nel 1438 Gianfrancesco Poggio Bracciolini, noto intellettuale al servizio di Firenze, scriveva in proposito al duca di Milano:
La nostra Reppublica non è governata né da alcuni cittadini, né dagli aristo-
pagina 683
cratici, ma tutto il popolo è ammesso con uguale diritto alle cariche pubbliche; questo fa sì che i cittadini grandi e i cittadini semplici, i nobili e i non nobili siano uniti nel servire la libertà e per difenderla non cercano di evitare le spese, né temono le fatiche».[14]
I criteri per la scelta di un candidato alle cariche avevano più a che fare con il riconoscimento, il prestigio (dignitas) e con la virtù, che con la ricchezza o con il lignaggio del cittadino.[15]
Nel contempo, sin dall’inizio del Trecento il campo semantico del termine ‘repubblica’ si è ampliato. Assunse significati più vasti e generici di quelli originari, fino a indicare qualsiasi sistema politico, compresa la monarchia. Dicevano «res publica imperii», «res publica regni nostri».[16] Bartolo Cavalcanti (1503-1562), studioso di Platone, di Aristotele e di Polibio, nella sua opera Trattati sopra gli ottimi reggimenti delle repubbliche antiche e moderne chiama ‘repubbliche’ i diversi regimi politici (forme di governo) descritti da Platone e ‘repubbliche miste’ i regimi della sua epoca.[17]
 Il termine ‘repubblica’ continuò a essere usato anche a Venezia, ove soltanto i ‘nobili veneti’ godevano dei diritti politici veri e propri. In qualche modo, esprimeva il carattere peculiare del sentimento repubblicano veneziano: i ‘nobili veneti’, nelle cui mani era concentrato per intero la facoltà di governare, eleggevano ai consigli di governo e alle cariche pubbliche soltanto loro pari mediante votazione, ossia per le procedure comuni nei regimi democratici. Ciononostante, il regime istituzionale veneziano non era democratico ma bensì aristocratico. Per ben cinque secoli, membri del supremo organo governativo dello Stato, del ‘Maggior Consiglio’, furono soltanto i nobili, ossia pochi abitanti della città, da un minimo di 1.000 a un massimo di 2.500 a seconda dei periodi. E soltanto i membri del Maggior Consiglio potevano aspirare ad accedere ai consigli governativi e a tutte le altre cariche (‘magistrati’, comunemente ‘offici’) di Venezia e dei distretti periferici. Gli altri 'cittadini', sia nella città dominante sia nei centri dei distretti (territori e provincie) dello Stato, non avevano
pagina 684
delegati nel Maggior Consiglio e non venivano eletti a nessuna carica destinata per i ‘nobili veneti’ membri del Maggior Consiglio di Venezia, neppure la più insignificante, né nel centro né nei distretti. Non a caso, secondo Gasparo Contarini, il teorico più autorevole, la forma istituzionale dello Stato veneziano era «mista»:[18] il doge costituiva l’elemento monarchico, il Senato quello aristocratico e il Maggior Consiglio quello democratico/repubblicano. In modo analogo, lo studioso nostro contemporaneo Matteo Casini osserva che furono gli autori veneziani, e non solo, di quell’epoca a propagandare il mito rinascimentale della ‘Serenissima Repubblica’, come modello ideale dell’esperienza politica e istituzionale[19]. Ecco perché è del tutto fuorviante tradurre in greco l’espressione ‘Repubblica di Venezia’ come ‘dēmokratia tēs Venetias’, e ancor più lo è denominarla ‘Galēnotatē Dēmokratia’ (‘Serenissima Democrazia’, nel senso stretto di ‘repubblica’).
Talora Venezia, anche in questo caso per antonomasia, viene denominata ‘Dominante’. Il termine in alcuni casi si usa in modo che fa sfugire la realtà. Non si da la possibilità di prendere coscienza che dominante fosse la città (l’ordine dominante dei ‘nobili veneti’), che aveva il potere di governare luoghi e uomini. Le denominazioni per antonomasia hanno in genere un suono gradevole, spesso però risultano fuorvianti per il destinatario del messaggio, quando l’utilizzo del termine e il contesto globale bloccano la possibilità di capire il peso di tale dominio.
A maggior ragione, i consigli cittadini dei ‘territori’ del Peloponneso nel trentennio 1685-1715 o il consiglio dei cittadini di Zante nel Settecento esageravano nel pretendere che Venezia riconoscesse i suoi terittori come ‘repubbliche’, in virtù del fatto che lo stato veneziano li assegnò il diritto di prendere decisioni per questioni strettamente locali.[20] Oltre alle altre argomentazioni, le competenze dei consigli cittadini nei distretti periferici non erano sufficienti a giustificare l’uso di questo termine. Infatti, anche quando le autorità veneziane non riuscivano a esercitare con efficacia il potere amministrativo e giudiziario, i suddetti consigli non per questo cessavano di essere or-
pagina 685
gani distrettuali soggetti alla città dominante, privi di giurisdizioni governative. In altre parole, non si trattava di regimi autonomi dotati di poteri di autogoverno, di istituzioni comunali / repubblicane degne di questo nome. Lo stato veneziano non era uno stato federale moderno.

3. ‘Cittadini
Fino al 1297, anno della serrata del Maggior Consiglio, ogni veneziano, grazie ai privilegi di cui godeva, se era veneziano vecchio o residente in città da molti anni, era ‘cittadino’ (‘civis’), dal momento che partecipava all’assemblea (‘concio’ o ‘arengo’) del ‘comune’. Questo corpo non equivaleva all’assemblea del popolo (‘ekklēsia tou dēmou’) nell’antica Atene, ove venivano assunte le decisioni finali. A Venezia l’assunzione delle decisioni politiche spettava agli organi dello Stato e l’assemblea aveva un carattere più che altro formale. Tuttavia, dal momento che la sua convocazione veniva sia per la ratificazione (‘collaudatio’), allo scopo di garantire la maggior legittimità possibile alle decisioni, sia l’assunzione di impegni, tutti i gruppi sociali della ‘città’ erano coinvolti in qualche modo nella gestione della res publica.
Dopo il 1297 tuttavia, e di più nei decenni successivi, benché l’assemblea popolare fu formalmente soppressa soltanto nel 1423, più perché ritenuta ormai un fastidio che a causa dei reali poteri di cui godeva, in modo chiaro ormai veri ‘cives’ / ‘cittadini’, come si compiacevano di sostenere loro stessi, con il diritto attivo e passivo di elezione alle cariche pubbliche e di formare le istituzioni, furono soltanto i membri del Maggior Consiglio. E benché a partire dalla seconda metà del Duecento era prassi che il titolo di ‘vir nobilis’ fosse concesso soltanto a coloro che ricoprivano cariche pubbliche (secondo la tradizione bizantina) o feudali (secondo la tradizione longobarda), a partire dal 1297, o meglio dopo il 1323, tutti i membri del maggior consiglio assumevano il titolo perpetuo di nobile, esteso a tutti i componenti, maschili e femminili, e ai discendenti delle rispettive famiglie. Il titolo era all’altezza del loro ruolo politico e corrispondente in tutto con la denominazione e le coeve gerarchie sociali vigenti in Europa. In seguito alla serrata del Maggior Consiglio, avvenuta nel 1297 e completatasi negli anni successivi, i ‘nobili veneti’ si imposero dal punto di vista giuridico e sociale come ‘ordine’ (gruppo sociale esteso con privilegi
pagina 686
precisi ereditari) dominante e la società della città di Venezia e di tutto lo Stato assunse una struttura rigidamente gerarchizzata.[21]
A partire da quel tempo, a Venezia, i ‘nobili’ – ossia, una percentuale assai ridotta degli abitanti della città – salvaguardarono pienamente le prerogative legate al loro status di cittadini. Quanti in futuro sarebbero stati definiti ‘cittadini’, si distinguevano in gruppi diversi in base ai privilegi concessi loro dai nobili. Costoro, a dispetto del nome, non avevano il diritto attivo e passivo di elezione alle cariche di governo o, meglio, non avevano diritti politici completi. I nomi hanno la loro storia e a volte continuano a essere utilizzati anche quando se ne modifichi il contenuto.
Nello Stato veneziano dopo il ‘primo ordine dei nobili’, tutti insieme i diversi gruppi di ‘cittadini’ costituivano il ‘secondo ordine dei cittadini’ e, dopo di loro, tutto il popolo, la maggior parte della popolazione in Venezia e nella periferia veneziana, fosse il ‘terzo ordine del popolo, dei popolari’. I gruppi del ‘secondo ordine dei cittadini’ erano quattro, i seguenti: i ‘cittadini originari veneti’, cioè le famiglie venete che, pur distinguendosi da molte altre, non furono giudicate degne di accedere al Maggior Consiglio; tali famiglie, dal punto di vista delle prerogative economiche, erano di pochissimo inferiori ai nobili, così come del resto erano di poco superiori al secondo gruppo di cittadini aventi il diritto di commerciare dentro e fuori Venezia (‘cittadini de intus et de extra’). Un terzo gruppo di cittadini era formato da quanti avevano il diritto di commerciare soltanto all’interno di Venezia (‘cittadini de intus tantum’). Infine, il quarto gruppo era quello costituito da quan-
pagina 687
ti avevano avuto accesso come cittadini, all’inizio o in un secondo tempo, ai consigli dei centri distrettuali periferici, di ‘città’, ‘terre’ o ‘castelli’ che fossero capitali di territori e di provincie veneziane. Dei gruppi suddetti, a partire dal Trecento, i ‘cittadini originari veneti’, più lentamente all’inizio e poi sempre più rapidamente, acquisirono il privilegio di accedere all’apparato burocratico veneziano e diventare segretari dei più alti consigli governativi dello Stato. Diverse erano le competenze dei membri dei consigli distrettuali: potevano riunirsi e prendere in consiglio solo sotto la presidenza del ‘rettore’ che era sempre ‘nobile veneto’ decisioni valide per la risoluzione di problemi locali, le quali Venezia poteva respingere; avevano pure il diritto di trasmettere le proprie istanze al centro per mezzo di ambascerie e di eleggere loro pari in cariche di giurisdizioni locali (non governative) espressamente previste dall’atto di dedizione o da statuto posteriore del Senato. Questi posti erano i più bassi del sistema amministrativo statale. Venezia non aveva mai attribuito il titolo del ‘nobile’ ai ‘cittadini’ del centro e dei centri distrettuali periferici. Le famiglie dei centri distrettuali che potevano vantarsi di essere ‘nobili’ prima della conquista veneziana della loro ‘città’ e i cittadini ai qualli era stato attribuito il titolo onorifico di ‘conte’ per meriti speciali o in cambio di una somma specifica, dopo aver ceduto una notevole estensione di terreno allo Stato, che in seguito venne loro assegnata a titolo di possesso feudale, partecipavano in modo paritario ai consigli insieme agli altri ‘cittadini’. Ciononostante, in ogni distretto tutti i ‘cittadini’ insistevano a presentarsi come ‘nobili’. Ma per quanto desiderassero con tutte le loro forze l’attribuzione del titolo, i ‘nobili veneti’ si rifiutarono strenuamente fino alla fine, fino al 1797, di concedere loro per ‘statutο’ un titolo adatto per uomini liberi che avevano il privilegio di partecipare al governo dello Stato. Per questo i ‘cittadini’, nonostante il nome, non riuscirono mai ad acquisire reali prerogative politiche e nobiliari.
Nella bibliografia non è tanto chiaro che cosa erano precisamente i ‘cittadini’ delli centri periferici veneziani. Sono state avanzate tre proposte diverse: gli studiosi rimasti fedeli alla tradizione creata dagli stessi ‘cittadini’ dei centri periferici, nelle fonti hanno letto, e leggono ancor oggi, la parola ‘cittadini’ interpretandola senza alcuna esitazione nel senso di nobili, meno arbitrariamente di quanto si pensi, dal momento che esistono fonti prodotte dai ‘cittadini’, nelle quali si au-
pagina 688
todefiniscono ‘nobili’. Altri invece in Grecia, traducono ‘politēs’ (‘cittadino’), sebbene oggi il significato del termine greco, anche dell’italiano, sia diverso. Una terza categoria di studiosi preferisce affrontrare i ‘cittadini’ quasi come ‘borghesi’.
In tutti e tre i casi ci troviamo di fronte a un problema. I ‘cittadini’ non si possono considerare ‘nobili’, benché essi stessi ci tenessero a essere considerati tali. Né veri e propri ‘cittadini’, come li intendiamo oggi. Infine, anche il termine ‘borghesi’ non è adatto a descrivere la realtà, in quanto rinvia a una specifica ‘classe’ sociale, le cui caratteristiche non coincidono con l’‘ordine dei cittadini’. Il nucleo di quest’ultimο era costituito da possessori di ‘feudi’, o almeno da proprietari di beni immobili rurali e urbani, di persone che di solito evitavano l’investimento dei propri capitali in iniziative imprenditoriali a considerevole rischio. E per quanto riguarda quelli che si possono considerare dotati di caratteristiche borghesi, come degli ‘avvocati’, dei ‘notai’, dei ‘medici’, degli ‘imprenditori’ e altri, non erano annoverati tra i membri più forti del loro ‘ordine’ e, quel che più conta, non avevano sviluppato qualche ‘coscienza di classe’ particolare, poiché volevano chiamarsi ‘nobili’ e non ‘cittadini’. Infine, la traduzione in greco del termine ‘cittadino’ letteralmente, come pure l’uso in italiano senza nessun riferimento al suo diverso significato odierno, non è una soluzione soddisfacente. Necessaria è la determinazione intera del ruolo politico e sociale del ‘cittadino’ come membro del ‘secondo ordine’ nello Stato veneziano, anziché renderlo semplicemente con il termine greco ‘politēs’ (: ‘cittadino’) nel senso moderno, che resta nel vago e genera perplessità che cosa erano questi...‘cittadini’.
I membri di un’altro gruppo sociale, che tipicamente appartenevano al ‘terzo ordine’, appaiono nelle fonti del Seicento e Settecento come ‘civili’. Uomini nuovi, dottori in giurisprudenza o in medicina, impreditori e altri, vivendo in un livello abbastanza alto in città, non tolleravano di essere ritenuti popolari. Per ciò chiedevano dal senato di riconoscerli come ‘ordine civile’ e attribuirli prerogative quasi simili a quelli cittadini. Avevano l’intenzione dopo qualche anno se stessi, o i loro figli, di ottenere l’ammissione all’‘ordine dei cittadini’ e comportarsi come ‘nobili’.[22]

pagina 689
4. ‘Regno

Venezia, nei tempi che aveva conquistato Creta / Candia (1209-1669) e Cipro (1489-1571), ripercorrendo gli antefatti di queste due importanti conquiste – alle epoche storiche più remote nel caso di Creta,[23] alla storia prima del 1478 in quello di Cipro[24]–, si vantava che in seno ai suoi domini fossero compresi anche due ‘regni’:[25] in tal modo, essa poteva pretendere di essere considerata sullo stesso piano delle monarchie europee. Dopo la perdita delle due isole, nel corso del trentennio in cui dominò il Peloponneso (1685-1715), il «Regno della Morea»,[26] usando il termine impessionante 'regno' e facendo riferimenti alla gloriosissima storia antica di questa peninsula, voleva proclamare la rilevanza della sua conquista e rappresantarsi di nuovo come notevole potenza europea. 

 


* Qui in italiano la relazione Y. Yannopoulos (Γ. Γιαννόπουλος), Η βενετική περιπέτεια των λέξεων comunità, repubblica, serenissima, dominante, cittadino, regno, in Η Πελοπόννησος κατά την Τουρκοκρατία και τη Βενετοκρατία (1460-1821), 3o Διεθνές Συνέδριο Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών, Γαστούνη, 5-7 Σεπτεμβρίου 2008 (Αφιέρωμα στον ακαδημαϊκό Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου) [L’avventura  ecc., in Il Peloponneso durante il dominio ottomano e veneziano (1460-1821), 3o Convegno Internazionale di Studi Orientali e Africani, Gastuni, 5-7 settembre 2008 (Omaggio al membro dell’Accademia di Atene Michaēl V. Sakellariou)]. Ne è imminente la pubblicazione negli atti del convegno in greco.
[1] P. D’Angelo, Storia dei concetti, in M. Cometa, Dizionario degli studi culturali, a cura di R. Coglitore, F. Mazzara, Roma, Meltemi, 2004, pp. 388-396.
[2] H.-G. Gadamer, Wahrheit und Methode. Grundzüge einer philosophischen hermeneutik, Tübingen, Mohr, 1960, p. 32 (citato da P. D’Angelo, art. cit., p. 392).
[3] Vedi M. Ascheri, Città-Stato e Comuni. Qualche problema storiografico, «Le carte e la storia. Rivista semestrale di storia delle istituzioni», 5, 1999, pp. 16-28, qui 28.
[4] M. Ascheri, Le città-Stato, Bologna, il Mulino, 2006, p. 7.
[5] N. Rubinstein, Le origini medievali del pensiero repubblicano del secolo XV, in Politica e cultura nelle repubbliche italiane dal Medioevo all’Età moderna. Firenze, Genova, Lucca, Siena, Venezia, a cura di S. Adorni-Braccesi, M. Ascheri, Atti del convegno, Siena 1997, Roma, Istituto storico italiano per l’età moderna e contemporanea, 2001, p. 5.
[6] Il diritto all’elezione del doge da parte dell’assemblea popolare fu trasferito a un comitato ufficiale che proponeva una sola candidatura, la quale equivaleva all’elezione: F. C. Lane, Venice. A maritime republic, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 1973, pp. 91-92.
  [7] G. Cozzi, M. Knapton, Storia della Repubblica di Venezia. Dalla guerra di Chioggia alla riconquista della Terraferma, Torino, utet, 1986, pp. 100-101; É. Crouset-Pavan, Venise triomphante. Les horizons d’un mythe, Paris, Albin Michel, 1999 (in italiano Venezia trionfante. Gli orizzonti di un mito, trad. di E. Pasini, Torino, Einaudi, 2001, p. 230: «Di fatto, quando nel XV secolo il termine ‘‘Comune’’ scompare dal vocabolario politico a vantaggio di quello di ‘‘Signoria’’, si può senza dubbio pensare che, oltre alla costituzione dello Stato terrtoriale, questi mutamenti semantici sanzionino il processo della aristocrazia»; D. Raines, L’invention du mythe aristocratique. L’image de soi du patriciat vénitien au temps de la Sérénissime, I, Venezia, Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, 2006 («Memorie dell'Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, Classe di scienze morali, lettere ed arti», CXII), p. 66.
  [8] Riguardo la formazione e il funzionamento dei ‘consigli cittadini’ e delle ‘comunità rurali’, vedi Y. Yannopoulos (Γ. Γιαννόπουλος), Τσιταντίνοι, οι snob της βενετικής περιφέρειας. Δοκίμιο εννοιολογικής και κοινωνικής ιστορίας, [Cittadini, gli snob della periferia veneta. Saggio di storia concettuale e sociale], Αθήνα, Παπαζήσης, 2011, pp. 151-422,   con relativa bibliografia.
[9] M. Berengo, Città italiana e città europea. spunti comparativi, in La demografia storica delle città italiane, relazioni e comunicazioni presentate al Convegno tenuto ad Assisi nei giorni 27-29 ott. 1980, Bologna, Cooperativa Libraria Universitaria Editrice, 1982, pp. 3-19. Estesamente, Idem, L’Europa delle città. il volto della società urbana tra Medioevo ed Età moderna, Torino, Einaudi, 1999, pp. XVI-1042.
[10] M. Ascheri, La città-Stato italiana. una vicenda storica conclusa?, «Kos. Rivista di medicina, cultura e scienze umane», 241, ottobre 2005, pp. 40-45,:qui, 45.
  [11] Veri e propri signori dello Stato veneziano non erano i dieci membri del supremo consiglio di rappresentanza statale, della ‘Signoria’, ma tutti i membri del Maggior Consiglio.
   [12] Cozzi, Knapton, op. cit., p. 101.
[13] Tra le prime edizioni, C. Beccaria, Dei delitti e delle pene, ed. seconda riv. e corr., In Monaco [ma Firenze], Andrea Bonducci, 1764.
[14] Il brano è riportato da Ascheri, Le città-Stato, cit., p. 149.
[15] Rubinstein, art cit., p. 18.
[16] M. Ascheri, La Siena del Buon governo (1287-1355), in Politica e cultura nelle repubbliche italiane, cit., p. 84.
[17] B. Cavalcanti, Trattati sopra gli ottimi reggimenti delle repubbliche antiche e moderne, Milano, Societa tipografica de’ Classici italiani, 1805 (15551), pp. 1-3.
[18] G. Contarini, De magistratibus et republica Venetorum libri cinque, Parisiis, ex officina M. Vascosani, 1543.
[19] M. Casini, Note sul linguaggio politico veneziano del Rinascimento, in Politica e cultura nelle repubbliche italiane,  cit., p. 309.
[20] Yannopoulos, op. cit., pp. 361, 484.
[21] R. Cessi, Le origini del ducato veneziano, Napoli, Morano, 1951, pp. 323-339 (Le origini del patriziato veneziano); D. Raines, op. cit., I, pp. 567-569; R. C. Mueller, Espressioni di status sociale dopo la ‘serrata’ del Maggior Consiglio di Venezia, in Studi veneziani offerti a Gaetano Cozzi, a cura di G. Benzoni, M. Berengo, G. Ortalli, G. Scarabello, Venezia, Il Cardo, 1992, pp. 53-60. In merito alla caratterizzazione di veneti come nobili prima e dopo il 1297, cfr. quanto scrive Frederic C. Lane: «There were families which were considered noble because of their wealth, military services, ecclesiastical connections, and style of living. Although they had no well-defined legal privileges separating them from commoners, they were the leaders of political life and were at first accepted as representing the people, that is, the community» (Lane, op. cit., pp. 89-90). «Additional restrictions were climaxed by a clear declaration in 1323 that he had an ancestor who had held high posts in the Commune […] Thereafter, the old line between nobles and commoners disappeared. Membership in the Great Council became the basis for that distinction. All members of the Great Council were considered nobles, and nobility was viewed not a matter of personal life style, but as hereditary» (ivi, pp. 113-114).
   [22] Yannopoulos, op. cit., p. 295-320.
[23] Creta all’epoca della civiltà minoica (dal mitico re Minosse) probabilmente fosse organizzata in città-stato (periodo di massimo splendore: prima metà del secondo millennio a.C.).
[24] Nel Regno di Cipro della dinastia francese dei Lusignan (1192-1489).
  [25] F. Basilicata, Regno di Candia. atlante corografico di – – 1618, ripr. facs. del codice conservato al Museo Correr di Venezia, commento di D. Calabi, Venezia, Marsilio, 1993; F. Altomira, Narrazione della guerra di Nicosia, fatta nel regno di Cipro da’ Turchi l’anno 1570, In Bologna, per Biagio Bignami Bolognese, 1571.
  [26] V. M. Coronelli, Memorie istoriografiche del regno della Morea, riacquistato dall’armi della ser.ma republica di Venetia, di quello di Negroponte, e de’ litorali, In Venetia, Ruinetti, 1688. Il Peloponneso intero non fosse mai, in nessun periodo della sua storia, un regno. Solo città come Argos, Sparta, Pylos ecc. all’epoca della civiltà micenea (seconda metà del II millennio a.C.) erano ‘regni’.

Παρασκευή 20 Μαρτίου 2015

ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΣ: Η ΓΈΝΕΣΗ ΕΝΌΣ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΑΠΌ ΤΟΥΣ ΙΤΑΛΟΥΣ

 

 

 

Γιάννης Γιαννοπουλος

Δωδεκανησος: η γένεση ενός ονόματος

και η αντιμετώπισή του από τους Ιταλούς[1]

     Δωδεκάνησος ή Δωδεκάνησα ονομάζονται τα νησιά του ΝΑ Αιγαίου Πελά­γους, που περιήλθαν στην Ελλάδα το 1947 και όλα μαζί ανήκουν σήμερα διοικη­τικά στο νομό Δωδεκανήσου. Ο πρώτος από τους δύο τύπους (με την κατάληξη -ος) είναι λογιότερος και επισημότερος, ενώ ο δεύτερος (Δώδεκα Νησιά > Δωδε­κάνησα) δημοτικότερος και γι’ αυτό περισσότερο διαδεδομένος. Από την αρ­χαιότητα τα νησιά αυτά είναι γνωστά ως (Νότιες) Σποράδες. Η ίδια η λέξη σπο­ράδες (στον ενικό σποράς, -άδος) δείχνει ότι δεν αποτελούν ένα συνεκτικό νη­σιωτικό σύμπλεγμα. Όπως έχει παρατηρηθεί, μεταξύ άλλων, κυρίως από ιταλούς μελετητές, η Αστυπάλαια περισσότερο είναι νησί των Κυκλάδων, ενώ το απομα­κρυσμένο Καστελόριζο, μαζί με τις παρακείμενες νησίδες, αποτελεί ξεχωριστή νησιωτική συστάδα[2]. Η σύνθεση, ωστόσο, του πληθυσμού όλων των νησιών για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο από τρεις χιλιετίες, τα κοινά πολιτισμικά χαρα­κτηριστικά, με κύρια την ελληνική γλώσσα και το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, η εκχώρηση αυτονομίας στα περισσότερα κατά την περίοδο της οθωμανικής κα­τάκτησης (1522-1912), οι αγώνες τους για τη διατήρηση της αυτονομίας επί δε­καετίες πριν από το 1912 και οι κοινοί αγώνες όλων των νησιών για την ένωσή τους με την Ελλάδα κατά την περίοδο της ιταλικής κατάκτησης (1912-1943), συνιστούν –πέρα από τα γεωγραφικά– πολιτισμικά και πολι­τικά στοιχεία που τα καθιστούν ενιαίο σύνολο.

     Η Δωδεκάνησος, παρά το όνομα, δηλωτικό συστάδας δώδεκα νησιών, απαρτί­ζεται από πολλά νησιά, νησίδες και βραχονησίδες. Ως νησιά λογαριάζονται σή­μερα –όλα κατοικημένα– τα εξής δεκαπέντε: Αγαθονήσι, Αστυπάλαια, Κάλυμνος, Κάρπαθος, Κάσος, Καστελόριζο ή Μεγίστη, Κως, Λειψοί, Λέρος, Νίσυρος, Πά­τμος, Ρόδος, Σύμη, Τήλος και Χάλκη. Στα νησιά δεν συνυπολογιζόταν από το 1921 ως το 1954 το Αγαθονήσι[3]. στην απογραφή του πληθυσμού του 2001, της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε.), πέρα από τα δεκαπέντε νησιά, κατονομάζονται και 93 νησίδες, από τις οποίες κατοικούνται οι δεκα­τρείς[4].

     Το όνομα Δωδεκάνησος, που απαντά στις γραπτές πηγές της βυζαντινής πε­ριόδου, το 765, για πρώτη φορά, το 780/1, το 809/810 και, αργότερα, το 1198, δεν αποδιδόταν στη σημερινή Δωδεκάνησο, αλλά στις Κυκλάδες, ή, ως διοικη­τική περιφέρεια, και σε ευρύτερο αριθμό νησιών[5]. Το όνομα φαίνεται ότι είναι πολύ παλαιότερο. Ο Στράβων (π. 64 ή 63 π.Χ. - 23 μ.Χ.) στα Γεωγραφικά του αναφέρει ότι η Δήλος και «αι περιοικίδες νήσοι, καλούμεναι Κυκλάδες», «δώδεκα λέγονται», οι εξής κατά αλφαβητική σειρά: Άνδρος, Κέως, Κίμωλος, Κύθνος, Μήλος, Μύκονος, Νάξος, Πάρος, Σέριφος, Σίφνος, Σύρος, Τήνος. Πέρα από τις δώδεκα, τρεις άλλες, την Προπέσινθο, την Ωλέαρο και τη Γύαρο, τις οποίες ο Αρτεμίδωρος προσθέτει, ο Στράβων είναι λιγότερο διατεθειμένος να τις δεχθεί ως Κυκλάδες[6].

     Μετά το 1204 το όνομα διατηρήθηκε και αναφερόταν στο δουκάτο του Αι­γαίου, επικράτεια του Βενετού Μάρκου Σανούδου και των διαδόχων του (1204-1437)[7], που κι αυτό περιελάμβανε δώδεκα νησιά των Κυκλάδων: Αμοργός, Ανάφη, Αντίπαρος, Ίος, Κίμωλος, Μήλος, Νάξος, Πάρος, Σαντορίνη, Σίφνος, Σύ­ρος, Φολέγανδρος[8]. Τα νησιά του βενετικού δουκάτου αναφέρονται ως Δωδεκά­νησα και αργότερα, στα γεωγραφικά έργα του Μελετίου (αρχές 18ου αιώνα) και των Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγορίου Κωνσταντά, των Δημητριέων (1791)[9], όπως, επίσης, σε δύο σύντομα χρονικά του 1537[10], σε ιστορικό δημοτικό τραγούδι που περιέχεται σε κώδικα του 17ου αιώνα της μονής Ιβήρων (Άγιο Όρος)[11] και σε πα­ροιμιακούς στίχους[12].

Στα Γεωγραφικά ο Στράβων ονομάζει Σποράδες τα νησιά της σημερινής Δωδεκανήσου[13]

     Στην περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης (1522-1912) τα νησιά της σημερι­νής Δωδεκανήσου μαζί με την Ικαρία αποτέλεσαν διοικητική περιφέρεια του οθωμανικού κράτους γνωστή ως σαντζάκι της Ρόδου (δεν υπαγόταν πάντοτε σ’ αυτό το Καστελόριζο). Από τα νησιά του σαντζακίου, τα δύο μεγαλύτερα, η Ρόδος και η Κως, τελούσαν υπό την αμεσότερη διοίκηση των οθωμανικών αρ­χών, ενώ τα άλλα –στις πηγές μνημονεύονται δώδεκα: Αστυπάλαια, Ικαρία, Κά­λυμνος, Κάρπαθος, Κάσος, Καστελόριζο ή Μεγίστη, Λέρος, Νίσυρος, Πάτμος, Σύμη, Τήλος και Χάλκη– έλαβαν ευρέα προνόμια κοινοτικής αυτοδιοίκησης / αυ­τονομίας. Οι κοινοτικοί άρχοντες που εκλέγονταν σε κάθε νησί από τους κατοί­κους είχαν το δικαίωμα της παράστασης στις περιφερειακές οθωμανικές αρχές και της υποβολής υπομνημάτων με αντιπροσώπους στις κεντρικές της πρωτεύ­ουσας του κρά­τους, της είσπραξης από τους ίδιους του κατ’ αποκοπή οριζόμε­νου ετήσιου φόρου (maktu. κατ’ αποκοπή: με τη σημασία ότι στον ετήσιο φόρο περιλαμβανόταν κάθε επιμέρους φορολογική απαίτηση) και της εκδίκασης αστι­κών κυρίως υποθέσεων σύμφωνα με το παραδεδομένο βυζαντινό δίκαιο και τα τοπικά έθιμα. Οι κάτοικοι των προνομιούχων νησιών απαλλάσσονταν από τη στράτευση. Το ίδιο καθεστώς ίσχυε και για τα μικρότερα νησιά, ή νησίδες, τα κοντινά και υπαγόμενα στα δώδεκα προνομιούχα. Οι κοινοτικοί άρχοντες των δώδεκα αυτών νησιών ενερ­γούσαν συχνά από κοινού, αν και δεν έλειψαν οι μεταξύ τους ανταγωνισμοί, για την αναγνώριση και ανανέωση των προνομίων μετά την άνοδο στον θρόνο νέου σουλτάνου. Η έκδοση προνομιακού ορισμού ήταν μια πράξη σχεδόν τυπική. Το καθεστώς διασαλεύτηκε στη διάρκεια της επανάστασης του 1821 και στα αμέσως επόμενα χρόνια. Λόγω της συμμετοχής σ’ αυτή της Κάσου και άλλων νησιών, η Πύλη αρνήθηκε να εκχωρήσει και πάλι τα παλαιά προνόμια. Τέσσερα τουλάχιστον από αυτά, η Κάλυμνος, η Λέρος, η Πάτμος και η Ικαρία, από το 1828 αποτέλεσαν μαζί με τη Σάμο ελληνική διοικητική περιφέρεια, ονομαζόμενη Τμήμα των Ανατολικών Σποράδων. Μετά το τέλος της Επανάστασης μόνη η Σάμος αναγνωρίστηκε ως αυτόνομη ηγεμονία υπό την επικυριαρ­χία του σουλτάνου. Στα άλλα τέσσερα, τα οποία πέρασαν και πάλι στην οθωμανική κυριαρχία, από το 1835 εκχωρήθηκαν τα παλαιά προνόμια αυτοδιοίκη­σης, της κατ’ αποκοπή καταβολής ετήσιου φόρου, όπως και της απαλλαγής από τη στρά­τευση. Αλλά από το 1869 το οθωμανικό κράτος, αποβλέποντας στον διοικητικό του εκσυγχρονισμό, στην ενιαία δηλαδή και άμεση διοικητική αντιμετώπιση των υπη­κόων του, αποφάσισε να ασκήσει τη διοίκηση με δικά του όργανα[14]. Οι κάτοικοι των δώδεκα νησιών, των Σποράδων όπως φέρονται στις πηγές, ξεκίνησαν αγώνα για τη διατήρηση των παλαιών προνομίων με σειρά υπομνημάτων και άλλων ενεργειών. Ανάλογα έπραξαν και μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων το 1908. η Πύλη το 1909, εφαρμόζοντας τη νέα αυστηρότερη συγκεντρωτική πολι­τική τους, την οποία και πάλι εμφάνισε ως εκσυγχρονιστική, με ορισμό που απηύθυνε στον βαλή του Αρχιπελάγους στέρησε τα νη­σιά από το σύνολο των προνομίων[15].

     Έδρα τότε του βαλή, διοικητή της μείζονος διοικητικής περιφέρειας του βιλαετίου του Αρχιπελάγους, ήταν η Ρόδος. Το βιλαέτι, αυτά τα χρόνια, περιελάμβανε δύο σαντζάκια (νομούς), της Ρόδου και της Χίου υπό τη διοίκηση, το καθένα, ενός μουτεσαρίφ. Στα σαντζάκια υπάγονταν οι καζάδες (επαρχίες) υπό τους καϊμακάμηδες. Οι καζάδες του σαντζακίου της Ρόδου ήταν τρεις, Ρόδου, Σύμης και Καρπάθου. Οι καζάδες υποδιαιρούνταν σε ναχιγέδες υπό τους μουδίρηδες. Στον καζά Ρόδου υπάγονταν, εκτός από τους ναχιγιέδες της Ρόδου, του Κάστελου και της Λίνδου στο ίδιο το νησί, οι ναχιγέδες  της γειτονικής Χάλκης και του απομακρυσμένου Καστελόριζου. Τον καζά Σύμης συγκροτούσαν οι ναχιγιέδες της Σύμης και της Επισκοπής (Τήλου), ενώ τον καζά Καρπάθου οι ναχιγιέδες Καρπάθου και Κάσου. Τέσσερις από τους καζάδες του σαντζακίου της Χίου αποτελούνταν από δωδεκανησιακά νησιά. Ήταν ο καζάς της Κω με τους ναχιγιέδες της Κω και της Νισύρου, ο καζάς της Καλύμνου με τους ναχιγιέδες της Καλύμνου και της Αστυπάλαιας, ο καζάς της Λέρου με τους ναχιγιέδες της Λέρου και της Πάτμου (στον τελευταίο υπαγόταν και οι κοντινοί στην Πάτμο Λειψοί) και τον καζά της Ικαρίας[16].

     Αλλά το 1912 τα πράγματα πήραν νέα τροπή. Τα νησιά –με εξαίρεση τα πιο απομακρυσμένα, την Ικαρία και το Καστελόριζο– κατέλαβε το ένα μετά το άλλο από τις 28 Απριλίου ως τις 20 Μαΐου η Ιταλία[17]. Χωρίς καθυστέρηση οι Ιταλοί, το ίδιο έτος, επισήμαναν δύο αξίες ιταλικών γραμματοσήμων της εποχής με τη λέξη Egeo και επτά αξίες με τα ονόματα των δεκατριών νησιών που κατέλαβαν: Κάλυμνος, Κάσος, Κως, Χάλκη, Λέρος, Λειψοί, Νίσυρος, Πάτμος, Επισκοπή (Τήλος), Ρόδος, Κάρπαθος, Σύμη, Αστυπάλαια[18].

     Από τα νησιά, που δεν επιχείρησαν να τα καταλάβουν οι ιταλικές δυνάμεις το 1912, την Ικαρία και το Καστελόριζο, το πρώτο στις 17 Ιουλίου 1912 επαναστάτησε και σε τέσσερις μήνες, μετά την κατάληψή του από τον ελληνικό στρατό, ενσωματώθηκε στην ελληνική επικράτεια (ως σήμερα υπάγεται στο νομό Σάμου). Το δεύτερο, το Καστελόριζο, μετά την κατάκτηση των άλλων νησιών, οι Οθωμανοί το υπήγαγαν στη διοικητική περιφέρεια του Ικονίου, στη συνέχεια το επόμενο έτος επαναστάτησε, στο τέλος του 1915 το κατέλαβε η Γαλλία, η οποία το 1921 το παρέδωσε στους Ιταλούς[19]. Από τότε ακολούθησε την τύχη των νησιών που οι τελευταίοι είχαν καταλάβει το 1912.

     Αρχικά, τα νησιά που κατέλαβαν οι Ιταλοί, φέρονταν, το Μάιο του 1912 και για σύντομο ακόμη χρονικό διάστημα, ως νησιά του Αιγαίου ή ως (Νότιες) Σποράδες, στην ιταλική βιβλιογραφία και αργότερα. Ακόμη και το συνέδριο των εκπροσώπων τους, το οποίο συνήλθε στην Πάτμο από τις 2-4/15-17 Ιουνίου του ίδιου έτους, για να κηρύξει την αυτονομία τους, έκανε λόγο για το «Κοινόν των νησιωτών του Αιγαίου Συνέδριον» και με ψήφισμά του ονoμάζει «το σύνολον των ούτω αυτονομουμένων νήσων ‘‘Πολιτείαν του Αιγαίου''»[20].

     Μετά, όμως, την παρέλευση έτους, περίπου, τα νησιά αυτά ονομάστηκαν Δωδεκάνησος / Δωδεκάνησα. Η ελληνική ιστοριογραφία αποδίδει την προέλευση του ονόματος στα δώδεκα προνομιούχα νησιά και προσδιορίζει τον χρόνο εμφάνισής του πριν από την ιταλική κατάληψη. Σύμφωνα με τον Ermanno Armao, υποπρόξενο που υπηρετούσε και πριν από το 1921 στην ιταλική διοίκηση των νησιών, η Δωδεκάνησος ως όνομα, για να προσδιοριστούν μερικές από τις νήσους Σποράδες, είναι τελείως πρόσφατο δημιούργημα και φαίνεται ότι από ελληνικές εφημερίδες για πρώτη φορά το 1909, όταν αυτές ασχολήθηκαν με μια κίνηση των δώδεκα προνομιούχων νησιών του ΝΑ Αιγαίου εναντίον της οθωμανικής κυβέρνησης, χρησιμοποιήθηκαν οι τύποι αι Δώδεκα Νήσοι ή η Δωδεκάνησος[21]. Ακριβώς αυτό το έτος, στο υπόμνημα που υπέβαλαν οι δύο εκπρόσωποι των δώδεκα νησιών την 1 Νοεμβρίου στην Κωνσταντινούπολη, στην κυβέρνηση των Νεοτούρκων, προκειμένου αυτή να αναγνωρίσει και επικυρώσει τα παλαιά τους προνόμια, στην αρχή αναφέρουν ότι «υπάρχει ομάς νήσων, Δωδεκάνησος καλουμένη και συγκειμένη εκ των νήσων Καλύμνου, Σύμης, Λέρου, Ικαρίας, Πάτμου, Αστυπαλαίας, Νισύρου, Χάλκης, Τήλου, Καρπάθου, Κάσου και Καστελορίζου». Στον τίτλο, ωστόσο, του υπομνήματος, όπως επίσης στην αρχή και το τέλος του, τα νησιά αναφέρονται ως Δώδεκα Νότιες Σποράδες Νήσοι ή απλώς ως Δώδεκα Σποράδες[22], γιατί, προφανώς, το όνομα Δωδεκάνησος, δεν ήταν καθιερωμένο και πρωτίστως για τους αποδέκτες του υπομνήματος δε σήμαινε τίποτε περισσότερο από έναν αριθμό νησιών. Αλλά τη σύνθετη αυτή λέξη, ανεκτή στην οθωμανική και στην ελληνική γλώσσα, όπως και η λέξη Τετράνησος, δηλωτική άλλοτε, σε παλαιότερα φιρμάνια και υπομνήματα, των τεσσάρων νησιών Ικαρία, Πάτμος, Λέρος και Κάλυμνος[23], προφανώς και οι συντάκτες του υπομνήματος τη χρησιμοποίησαν όχι γιατί ήταν το συνηθισμένο όνομα των δώδεκα νησιών, αλλά για να τονίσουν στις οθωμανικές αρχές εναργέστερα ότι αυτά συγκροτούσαν ενιαίο σύνολο, το οποίο, όπως εξηγούσαν στη συνέχεια, από παλαιά, από Σουλεϊμάν Α΄ το 1522, τελούσε υπό κοινό προνομιακό καθεστώς αυτοδιοίκησης[24].

     Σ’ αυτή τη Δωδεκάνησο, γνωστή ως τότε ως Σποράδες μαζί με τα μη προνομιούχα, τη Ρόδο και την Κω, όφειλαν το όνομά τους τα νησιά που κατέλαβαν οι Ιταλοί το 1912, αν και αυτά δεν ήταν ακριβώς τα ίδια. Για τους Έλληνες, καθώς η Ικαρία έπαψε να ανήκει οριστικά σ’ αυτά και το Καστελόριζο δεν περιήλθε στην ιταλική κατοχή παρά το 1921, με την προσθήκη της Ρόδου και της Κω και πάλι τα νησιά ήταν δώδεκα. Το ένα μετά το άλλο τα δώδεκα αυτά νησιά στη διάρκεια του πρώτου βαλκανικού πολέμου, από το Δεκέμβριο του 1912 ως το Φεβρουάριο του 1913, με δημοψηφίσματα που διατύπωσαν το καθένα χωριστά, ζητούσαν την ένωση με την Ελλάδα. Σ’ ένα από αυτά, στο από 3 Ιανουαρίου 1913 δημοψήφισμα της Τήλου, επισημαίνεται εύστοχα ότι […] «των Σποράδων νήσων, […] η προσωρινή Ιταλική κατοχή παρημπόδισε δυστυχώς και αυτών την κατάληψιν παρά της μητρός ημών Ελλάδος». Η Ελλάδα είχε καταλάβει τα άλλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, αλλά η ιταλική κατοχή εμπόδισε την κατάληψη και των Σποράδων. Σε κανένα από τα δώδεκα δημοψηφίσματα δεν αναφέρεται όνομα Δωδεκάνησος. Αυτά τα δημοψηφίσματα, ωστόσο, το 1913, μαζί με σύντομα ιστορικά σημειώματα για κάθε νησί, για τη Ρόδο, Χάλκη, Σύμη, Τήλο, Αστυπάλαια, Νίσυρο, Κω, Κάλυμνο, Λέρο, Πάτμο, Κάσο, Κάρπαθο, γραμμένα από διακεκριμένους ανθρώπους των νησιών, επιμελήθηκε και εξέδωσε στην Αθήνα ο γνωστός για τους αγώνες του Ρόδιος δικηγόρος  Γεράσιμος Δρακίδης σε βιβλίο με τίτλο Λεύκωμα των Δωδεκανήσων[25]. Σε μια σελίδα του βιβλίου ο Δρακίδης[26] αναφέρεται και στον πληθυσμό των νησιών. Τον πίνακα συνέταξε στην ελληνική και τη γαλλική. Επάνω, έγραψε στην ελληνική Πληθυσμός των Δωδεκανήσων  και από κάτω, πιο προσεκτικά, στη γαλλική Population de douze îles Egéennes. η Ρόδος και η Κως και δέκα από τα άλλοτε δώδεκα προνομιούχα αποτέλεσαν τη Δωδεκάνησο που διεκδικούσε το δικαίωμα να ενωθεί με την Ελλάδα. Από δω, με το Λεύκωμα Δρακίδη, γι’ αυτά τα νησιά, αρχίζει, κατά τη γνώμη μου, η καθιέρωση και επικράτηση του ονόματος Δωδεκάνησος / Δωδεκάνησα.

     Αλλά και οι Ιταλοί, με το δικό τους διαφορετικό τρόπο, αποδέχτηκαν το όνομα που άρχισε να προβάλλεται το 1909 ως δηλωτικό των δώδεκα προνομιούχων, άλλοτε, νησιών. Αποδίδοντας μεγαλύτερη σημασία στη Ρόδο, την οποία ήθελαν να κρατήσουν, αν στο μέλλον αναγκάζονταν να παραιτηθούν από την κυριαρχία των άλλων νησιών, ονόμασαν τη νέα τους κτήση Ρόδος και Δωδεκάνησος, Rodi e Dodecaneso, και επισήμαναν, όπως είδαμε, μια σειρά ιταλικών γραμματοσήμων με τα ονόματα δεκατριών νησιών. Σ’ αυτή τη Δωδεκάνησο, στην οποία οι Ιταλοί δεν συμπεριέλαβαν τη Ρόδο, οι Λειψοί, που επί οθωμανικής κυριαρχίας ως προσάρτημα της Πάτμου δε μνημονεύονταν ως ένα από τα προνομιούχα, με την εγκατάσταση διοικητικής αρχής και υπηρεσιών από τους Ιταλούς, αποτέλεσαν το δωδέκατο νησί[27].

     Για το έτος καθιέρωσης και την προέλευση του ονόματος Δωδεκάνησος υπάρχει και μια άλλη ενδιαφέρουσα όσο και παράδοξη ιταλική εκδοχή, η οποία διατυπώνεται σ’ ένα σύντομο ιταλικό κείμενο, του 1920, με τον τίτλο Dodecaneso που, αν και γραμμένο από ειδικό, δε διεκδικεί εύσημα συστηματικής μελέτης. Σ’ αυτό ορθώς υπο­στη­ρίζεται ότι πριν από την ιταλική κατάληψη των νησιών τέτοιο όνομα δεν υπήρχε (βλ. και όσα είπαμε παραπάνω). Ο συντάκτης του, ο Giotto Dainelli, γεωγράφος / γεωλόγος με πλούσιο συγγραφικό έργο ως και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και με πολλές διακρίσεις στα τελευταία χρόνια της επιστημονικής του δράσης, για να στηρίξει τον ισχυρισμό του, επικαλεί­ται τις πολλές γραπτές μαρτυρίες (scritti) της χρονικής περιόδου κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η στρατιωτική κατάληψη των νησιών, όταν ακόμη αυτά, όπως γράφει, δεν είχαν κανένα κοινό όνομα. Από τότε, όμως, άρχισε να γίνεται πάντοτε λόγος για τη Ρόδο και τη Δωδεκάνησο (Rodi e Dodecaneso), σαν να είναι η Δωδεκάνησος μια συστάδα νησιών τελείως χωρισμένη από τη Ρόδο. Αλλά, διερωτάται ο Dainelli, μήπως τα νησιά είναι δώδεκα; Και απαντά: Ούτε αυτό [αληθεύει], γιατί είναι άπειρα. Είναι ο τέλειος αριθμός –το δώδεκα και όχι το έντεκα ή το δεκατρία– που διευκόλυνε την ανάκληση και εδραίωση της ανάμνησης του μεσαιωνικού ονόματος. Για να πετύχουν οι Ιταλοί αυτόν τον τέλειο αριθμό, προσθέτει, τύπωσαν δώδεκα σειρές διαφορετικών γραμματοσήμων και ανύψωσαν τους Λειψούς στην τιμή να είναι ένα από τα δώδεκα νησιά της Δωδεκανήσου. Κι έτσι, με τέτοια, προσδιορίστηκε επίσημα[28], το 1912, ότι η Ιταλία είχε καταλάβει τη Ρόδο και τη Δωδεκάνησο (Rodi e il Dodecaneso). Οι κοινοβουλευτικοί μας, συνεχίζει ο Dainelli, με την υπέρμετρη επιθυμία τους να παρουσιάζουν πάντοτε κατιτί παραπάνω, κατέφυγαν στη φωτισμένη συμβουλή κάποιου γραφειοκράτη, που ανακάλυψε το όνομα της Δωδεκανήσου. Κι αν δεν έφτασαν ως εκεί, επηρεάστηκαν, ωστόσο, από τη μοναδικότητα εκείνου του ωραίου κλασικίζοντος (classicizzante) ονόματος. Κι έδωσαν στα νησιά την ενότητα. Το 1920, καταλήγει ο Dainelli, ήταν περιττή η αναφορά μαζί με τη Δωδεκάνησο και της Ρόδου. Τουλάχιστον στον προφορικό λόγο, είχε ξεπεραστεί αυτή η διατύπωση, αφού όλοι πια λένε Δωδεκάνησος και γίνονται χωρίς άλλο αντιληπτοί[29].

     Στα παραπάνω μπορεί να παρατηρηθεί ότι ο Dainelli γράφει σε εποχή έντονων διπλωματικών διαβουλεύσεων και αβεβαιότητας για την τύχη των νησιών και, προκειμένου να μετριάσει και διασκεδάσει τις εντυπώσεις από την επικράτηση του ελληνικού ονόματος Δωδεκάνησος, που πρόδιδε την ελληνικότητα των νησιών, υποστηρίζει ότι το όνομα ανέσυραν δήθεν από το παρελθόν οι ίδιοι οι Ιταλοί. Μια τέτοια εκδοχή μπορούσε να αποπροσανατολίσει τους διεθνείς διπλωματικούς κύκλους και, κυρίως, δεν ήταν κακή για εσωτερική κατανάλωση. Ταυτόχρονα, επηρεασμένος ή και σύμφωνος με τις ιδέες του ανερχόμενου φασισμού, βρίσκει την ευκαιρία να επιρρίψει την ευθύνη στους κοινοβουλευτικούς και στους γραφειοκράτες. Εύκολη κριτική: οι κοινοβουλευτικοί, αορίστως, παρασύρθηκαν, δήθεν, από κάποιον όχι λόγιο αλλά γραφειοκράτη που ανέσυρε από το παρελθόν το μεσαιωνικό όνομα. Και ηπιότερα: Υιοθέτησαν το όνομα, χωρίς να αναλογιστούν τις συνέπειες, επειδή επηρεάστηκαν από τη μοναδικότητα εκείνου του ωραίου κλασικίζοντος ονόματος. Από τα ονοματικά σύνολα που χρησιμοποιεί ο Dainelli ‘μεσαιωνικό όνομα’ και ‘ωραίο κλασικίζον όνομα’ –κάθε κλασικό ή έστω κλασικίζον, σύμφωνα με τις αντι­λήψεις της εποχής, είναι ωραίο!– συνάγεται ότι ήξερε καλά τη σχετική βιβλιογραφία για το όνομα Δωδεκάνησος, με το οποίο ήταν γνωστές οι Κυκλάδες: τόσο το ‘μεσαιωνικό’, που αποδιδόταν στη νησιωτική διοικητική περιφέρεια του Βυζαντίου, και αργότερα στο δουκάτο του Αιγαίου, με τα ίδια σχεδόν νησιά, όπως είδαμε, και ανήκε περισσότερο από δύο αιώνες «στους δικούς τους»[30], στους Βενετούς Σανούδους, όσο και το ‘κλασικίζον’ που παραπέμπει στη μαρτυρία του Στράβωνα για τα δώδεκα νησιά περί τη Δήλο. Γνώριζε, επομένως, αποφεύγει όμως να το πει, ότι εκείνα τα νησιά δεν ήταν τα ίδια με αυτά που κατακτήθηκαν το 1912. Επιπλέον, δεν κάνει κανένα λόγο για τα προνόμια των δώδεκα νησιών της οθωμανικής περιόδου, δεν αναφέρει καν ότι το όνομα Δωδεκάνησος είναι ελληνικό. Κατά βάθος δέχεται ότι δεν συνέφερε τους Ιταλούς η επικράτησή του. γι’ αυτό, επιχειρώντας να μετατρέψει το μειονέκτημα σε πλεονέκτημα, πρόβαλε ως ιταλική επιλογή το όνομα και συνέδεσε τις επεκτατικές ενέργειες του παρόντος στη Μεσόγειο με παρόμοιες προγονικές του παρελθόντος. Οι Ιταλοί που ήθελαν να αναδειχθούν κι αυτοί σε αποικιακή δύναμη, τις έντυναν –το ίδιο έκαναν και οι Γάλλοι, οι πρώτοι διδάξαντες[31]– με μια ιδεολογική κατασκευή. Για να εξωραΐσουν την επεκτατική πολιτική τους, για να την περιβάλουν με το μανδύα του ενός πολιτισμού με εκσυγχρονιστικό πρόσωπο, έναντι του οποίου καθετί άλλο ήταν υπανάπτυξη και καθυστέρηση, εμφανίζονταν ως συνεχιστές μιας παλαιότερης προγονικής τους προσπάθειας. επαγγέλλονταν ότι, κινούμενοι στα χνάρια του αρχαίου ρωμαϊκού ή λατινικού πολιτισμού, πρόθεσή τους είχαν να προωθήσουν ένα νέο ρωμαϊκό ή λατινικό πολιτισμό, μια nuova romanità ή latinità, όπως φέρεται στις πηγές[32]. Ο Dainelli, που έγραψε αυτό το μελέτημα για την προέλευση του ονόματος Δωδεκάνησος το Δεκέμβριο του 1920, μετά δυόμισι χρόνια (Primavera 1923) και πριν από την έκδοση του βιβλίου του, στο οποίο περιέχεται, πρόσθεσε στο τέλος του μελετήματος, προφανώς με ικανοποίηση, ότι τα νησιά παραμένουν υπό ιταλική κυριαρχία[33]. Ο σκοπός είχε επιτευχθεί, αλλά η δημοσίευση του κειμένου δεν ήταν περιττή. Αυτές οι συνδέσεις με το παρελθόν, είναι πάντα χρήσιμες, εξάπτουν τη φαντασία και κάνουν πιο εύπιστους τους πολλούς που, για να ξεπεράσουν τα προβλήματα προσωπικότητας ή της πεζής και σκληρής καθημερινότητάς τους, οραματίζονται μια Ιταλία, εν προκειμένω, που θα τους κάνει υπερήφανους, όταν θα ανακτηθεί η Μεσόγειος και γίνει πάλι mare nostrum, όπως παλιά.

     Αλλά το όνομα Δωδεκάνησος, που παρέπεμπε και σ’ έναν αριθμό νησιών που έζησαν επί αιώνες σε καθεστώς αυτονομίας, εξυπηρετούσε, πραγματικά, μόνο τους Έλληνες, γιατί στα διαβήματά τους και στα δημοσιεύματά τους, τα οποία απέβλεπαν στην ένωση με την Ελλάδα, αναφέρονταν μ’ ένα ελληνικό όνομα, που έκλεινε μέσα όλα τα υπό ιταλική κατοχή νησιά. Αυτό το όνομα και τα παράγωγά του από ελληνικής πλευράς κυριάρχησαν χωρίς καμιά δυσκολία, όπως προκύπτει από τα ελληνικά κείμενα που είδαν το φως της δημο­σιότητας τα αμέσως επό­μενα χρόνια[34]. Με την ίδια ευκολία το όνομα πέρασε και στην ξένη βιβλιογραφία και σε επίσημα διπλωματικά έγγραφα (συνθήκες κ.ά.), ακόμη και σε όσα συνυπέγραφε η Ιταλία ως το 1920[35].

     Η επικράτηση του ονόματος Δωδεκάνησος το 1920 ήταν πια γεγονός και για τους Ιταλούς. Το ότι ήταν περιττή και γι’ αυτούς, όπως διαπιστώνει ο Dainelli, η αναφορά μαζί με τη Δωδεκάνησο και της Ρόδου φαίνεται ακόμη από τον τίτλο που εκείνο το έτος απένειμε η ιταλική κυβέρνηση στον πρώτο πολιτικό κυβερ­νήτη –ως τότε στρατιωτικό– των νησιών, τον οποίο ονόμασε Αντιβασιλέα της Δωδεκανήσου, Reggente del Dodecanneso[36]. Μετά τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, το 1918, με δύο ελληνοϊταλικές συμφωνίες, του 1919 στο Παρίσι και του 1920 στις Σέβρες, η Ιταλία είχε παραχωρήσει στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα, πλην της Ρόδου, στην οποία αναλάμβανε την υποχρέωση να πα­ράσχει εντός δι­μήνου ευρεία αυτονομία. Τότε, το 1919, ο αντιπρόσωπος των Δωδεκανήσιων Σκεύος Ζερβός στο υπόμνημά του προς το συνέδριο των παρισίων, αναφέρθηκε κατηγορηματικά και στην ελληνική προέλευση του ονόματος: «εκ του αριθμού του συγκροτήματος ελήφθη το τούτων όνομα ΔΩΔΕΚΑ – ΝΗΣΟΙ»[37]. Με την ανα­τροπή, ωστόσο, των πραγμά­των στη Μικρά Ασία, τα επόμενα χρόνια, την καταγ­γελία της τελευταίας συμφωνίας από την κυβέρ­νηση Μουσολίνι, το 1922[38], την παραίτηση της Τουρκίας, το 1923, όπως προκύπτει από το άρθρο 15 της συνθή­κης της Λωζάννης, από κάθε δικαίωμα και τίτλο υπέρ της Ιταλίας «επί των κά­τωθι απαριθμουμένων νήσων, τουτέστι της Αστυπάλαιας, Ρόδου, Χάλκης, Καρ­πάθου, Κάσσου, Τήλου, Νισύρου, Καλύμνου, Λέρου, Πάτμου, Λειψούς, Σύμης και Κω, των κατεχομένων νυν υπό της Ιταλίας και των νησίδων των εξ αυτών εξαρτωμένων, ως και της νήσου Καστελορίζου»[39], την πλήρη επικράτηση του φασιστικού καθεστώτος, 1924-1925, το όνομα Δωδεκάνησος εγκαταλείφθηκε από τους Ιταλούς[40]. Η αντικατάστασή του με ένα ιταλικό εντάσσεται στην πολι­τική του εξιταλισμού των πάντων, που τότε άρχιζε να εφαρμόζεται συστηματικά. Το 1924 ορίστηκε Κυβερνήτης των Αιγαίων Νη­σιών, Governatore delle Isole Egee, ο Mario Lago[41]. Στο εξής, τα νησιά που κατέλαβαν οι ιταλικές ναυτικές και στρατιωτικές δυνάμεις το 1912 και, επιπλέον, το Καστελόριζο το 1921, στην ιταλική βιβλιογραφία, για μερικά χρόνια, φέρονται, ως επί το πλείστον, ως Νησιά του Αιγαίου, Isole dellEgeo, ή ως Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου, Isole Italiane dellEgeo[42]. Το τελευταίο αυτό όνομα επισημοποιήθηκε με διάταγμα το 1930[43] και διατηρήθηκε στα επίσημα ιταλικά έγγραφα ως το 1943, έτος συνθηκολόγη­σης, στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, της Ιταλίας με τη Βρετανία και τις Η.Π.Α. Από τότε έληξε η περίοδος της ιταλικής κατοχής. Ακολούθησαν δύο σύντομες, ως την ένωση με την Ελλάδα, η γερμανική και βρετανική.

     Ακόμη και το 1947, όταν πλέον η Δωδεκάνησος περιήλθε στην Ελλάδα, ο Giuseppe Gianni, της ιταλικής Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, δέχεται, όπως ο Dainelli, ότι το όνομα Δωδεκάνησος για τα νησιά που κατείχε η Ιταλία από το 1912 ως το 1943 είναι με­σαιωνικής προέλευσης, το θεωρεί όμως ατυχές. Υποστηρίζει ότι για τα νησιά μας στο Αιγαίο χρησιμοποιήθηκε, επίσης, το όνομα Δωδεκάνησος, που παλαιά προσδιόριζε μια πολιτική περιφέρεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία, όμως, ήταν πιο εκτεταμένη και, επιπλέον, διαφορετική από τη δική μας κτήση. Το όνομα ξεθάφτηκε, για να αποδοθεί συμβατικά σ’ αυτή. Καταχρηστικά, ωστόσο, γιατί στην πραγματικότητα, χωρίς να λογα­ριάσουμε και το Καστελόριζο, στο Αιγαίο υπό ιταλική κυριαρχία περιήλθαν δεκατρία και όχι δώδεκα νησιά των Νότιων Σποράδων[44]. το επιχείρημα του Gianni, όχι δώδεκα αλλά δεκατρία, δεν είναι μόνο ένα πολύ αδύνατο αλλά και ένα άνευ σημασίας επιχείρημα, από τη στιγμή που το ιταλικό όραμα για το imperium είχε πια καταρρεύσει.

     Το ίδιο επιχείρημα το σχετικό με το όνομα Δωδεκάνησος και τον αριθμό των νησιών, όπως θα δούμε, είχε διατυπώσει οχτώ χρόνια πριν από τον Gianni, το 1939, και ο Renzo Sertoli Salis, όταν τη Δωδεκάνησο διοικούσε ένα από τα μέλη της ονομαζόμενης φασι­στικής τετρανδρίας, ο Cesare De Vecchi (1936-1940), που εφάρμοσε σκληρή πολιτική εξιταλισμού, και εκφασισμού, του δωδεκανησιακού πληθυσμού. Ο Sertoli Salis είναι ένας από τους τρεις Ιταλούς συγγραφείς, μαζί με τον Giuseppe Gerola και τον Ermanno Armao που αγνοούν τελείως την εκδοχή, σύμφωνα με την οποία το όνομα ήταν ιταλικής έμπνευσης. Ο Gerola, αμέσως μετά την κατάληψη των νησιών, πήρε εσπευ­σμένα εντολή από το ιταλικό υπουργείο Παιδείας να μεταβεί σ’ αυτά και, ως ειδικός στη μελέτη των μνημείων του μεσαιωνικού προγονικού παρελθόντος, να αναδείξει τη σχέση της Ιταλίας με τα νησιά που κατέλαβε. Γνωστή τακτική, όπως είδαμε, της αποικιοκρατίας στη Μεσόγειο. Ο δεύτερος, ο Armao, ένας Λεβαντίνος γεννημένος στη Σμύρνη, καταγόταν από βενετική οικογένεια που, πριν από την εγκατάστασή της στη Σμύρνη, κατοικούσε στην Τήνο επί αιώνες. Ως κρα­τικός υπάλληλος στη Ρόδο, υποπρόξενος, και πριν από το 1921, έτος έκδοσης του έργου του, στο οποίο περιέχονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την προέλευση του ονόματος, γνώριζε πολύ καλά τα πράγματα. Ο τρίτος, ο Sertoli Salis, που προαναφέραμε, ένθερμος θεωρητικός του φασισμού[45], σ’ ένα από τα πολλά έργα που συνέγραψε, αυτό του 1939 το σχετικό με τα νησιά που κατέλαβαν οι Ιταλοί το 1912, δεν αναφέρεται στην προβληματική εκδοχή Dainelli. Ήταν προτιμότερη η κατάργηση του ελληνικού ονόματος Δωδεκάνησος από την αδέξια αντιμετώπιση, μέσω ενός ελληνικού ονόματος, της σύνδεσης παρόντος-παρελθόντος, της τόσο επιθυμητής κατά τα άλλα στο φασιστικό καθεστώς.

     Αλλά ας δούμε τις απόψεις των τριών αυτών συγγραφέων. Ο Gerola, αφού επισκέφθηκε τα νησιά το ένα μετά το άλλο, χώρισε, με βάση τα δικά του κριτήρια, τις δεκατρείς Σποράδες, όπως ονομάζει τα νησιά στο βιβλίο του, σε τρεις πλήρως διακριτές ομάδες. Αυτές είναι: α) τα νησιά των Ιπποτών (Ρόδος, Σύμη, Χάλκη, Λέρος, Επισκοπή, Νίσυρος, Κως, Κάλυμνος, Λέρος), τα οποία, τα κτίρια των Ιπποτών και η εξέλιξη της ξεχωριστής τεχνοτροπίας τους, τα καθιστούν από πολλές πλευρές ενδιαφέροντα, β) τα βενετικά νησιά (Αστυπάλαια, Κάρπαθος, Κάσος) με βενετικές οχυρώσεις ιδιαίτερα φτωχές και γ) τα νησιά της Πάτμου και των Λειψών με κτίσματα κάποιας υστεροβυζαντινής σημασίας. Κατά τα άλλα οι δεκατρείς Σποράδες που κατέλαβαν οι ιταλικές ναυτικές και στρατιωτικές δυνά­μεις δεν αντιστοιχούν, όπως υποστηρίζει, σε κανένα νησιωτικό πυρήνα καλά καθορι­σμένο ούτε από γεωγραφική ούτε από πολιτική ή ιστορική άποψη. Άλλα στοιχεία που να προσδίδουν ενότητα στα δεκατρία νησιά, όπως η κοινή γλώσσα και θρησκεία του μέγιστου ποσοστού των κατοίκων τους, δεν θέλησε, όπως ήταν επόμενο, να διακρίνει. Αντίθετα, παραθέτει επιχειρήματα, με τα οποία είχε την πρόθεση να δείξει ότι τα νησιά δεν αποτελούσαν ενιαίο σύνολο. Η παλαιά Δωδεκάνησος, τονίζει, αυτή που προέκυψε από τα προνόμια αυτονομίας, τα οποία της είχαν εκχωρήσει διάφοροι σουλτάνοι, δεν περιελάμβανε το σύνολο των Σποράδων που εμείς καταλάβαμε. Η Ρόδος και η Κως δε συγκαταλέγονταν σ’ αυτή. Αντίθετα, σ’ αυτή ανήκαν η Ικαρία και το καστελόριζο που δεν περιήλθαν στην Ιταλία, όπως επίσης οι Λειψοί που όμως δεν κατονομάζονταν [ως προσάρτημα ενός από τα προνομιούχα νησιά, της Πάτμου]. Ο Gerola αποδοκιμάζει το όνομα Δωδεκάνησος, ως τεχνητό / πλαστό δημιούργημα μετά την ιταλική κατάληψη των νησιών. Μια τέτοια αντιμετώπιση δεν εκπλήσσει, γιατί, αν κρίνουμε από τα παλαιά ιταλικά ονόματα των νησιών, τα μόνα που παραθέτει, όπως Langò για την Κω, Le Simie για τη Σύμη, Palmosa για την Πάτμο[46], αντιλαμβανόμαστε ότι ήταν διατεθειμένος να δεχτεί μόνο ό,τι συνέδεε το παρόν με εκείνο το παρελθόν που μπορούσε να εκληφθεί ως ιταλικό[47]. Παρόλο που από τους Έλληνες δεν έλειπαν οι ιστορικές γνώσεις, οι Ιταλοί εύκολα παρουσίασαν τα δυτικά πολιτισμικά κατάλοιπα του παρελθόντος ως δικά τους. Έτσι σχεδόν πέρασε απαρατήρητη η οικειοποίηση από αυτούς πρωτίστως της πολιτισμικής κληρονομιάς των Ιωαννιτών Ιπποτών που κατείχαν τα περισσότερα νησιά επί δύο και πλέον αιώνες (από το 1309 τη Ρόδο, από το 1314 την Κω και τη Λέρο ως το 1522). Το μοναχικό αυτό τάγμα που έδρασε στην Ανατολή, ήταν βέβαια καθολικό, οι ιππότες όμως προέρχονταν από διαφορετικές ευρωπαϊκές εθνοτικές ομάδες και από τα μνημεία τους, για τα οποία οι Ιταλοί έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και τα εμφάνιζαν ως προγονικά, πολλά αρχιτεκτονικά και εικαστικά στοιχεία τους δεν ήταν ιταλικά.

     Αλλ’ ας έρθουμε στη μαρτυρία του Armao, τη μόνη που δεν είναι ιδεολογικά διαμεσολαβημένη. Ο Armao πληροφορεί ότι η Ρόδος και τα γειτονικά νησιά, όλα σήμερα, όπως λέει, ανήκουν στην Ιταλία, με εξαίρεση την Ικαρία που κι αυτή συγκαταλεγόταν στα ονομαζόμενα προνομιούχα Δώδεκα Νησιά ή Δωδεκάνησος, υπό τουρκική κυριαρχία πριν από το 1912. Από τη μαρτυρία του αυτή είναι σαφές ότι ο ίδιος, όπως και ο Gerola, γνώριζε πολύ καλά την αληθή προέλευση του ονόματος. Προσθέτει, μάλιστα, για να μην υπάρχει σύγχυση ως προς αυτή, τα εξής: στους μεσαιωνικούς συγγραφείς απαντάται πολλές φορές η λέξη Δωδεκάνησος αναφερόμενη στις Κυκλάδες (ανάμεσα σ’ αυτές η Νάξος, η Τήνος, η Αμοργός κτλ.), αλλά η Δωδεκάνησος ως όνομα, για να προσδιοριστούν μερικές από τις νήσους Σποράδες, είναι τελείως πρόσφατο δημιούργημα και φαίνεται ότι από ελληνικές εφημερίδες για πρώτη φορά το 1909, όταν αυτές ασχολήθηκαν με μια κίνηση των δώδεκα προνομιούχων νησιών του ΝΑ Αιγαίου εναντίον της οθωμανικής κυβέρνησης, χρησιμοποιήθηκαν οι τύποι αι Δώδεκα Νήσοι ή η Δωδεκάνησος [48].

     Ο Sertoli Salis, που γράφει δεκαεφτά χρόνια αργότερα, επειδή ήταν ελληνικό το όνομα και πρόδιδε την ελληνικότητα των νησιών, προσπάθησε να το υπονομεύσει. Με προφανή ιδεολογική πρόθεση, το 1939, στο βιβλίο του που αναφέρεται στην ενδεκαετή περίοδο από την κατάληψη ως την πλήρη αναγνώριση της ιταλικής κυριαρχίας στα νη­σιά (1912-1923), στο κεφάλαιο που επέγραψε Τα Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου και οι διαφορές τους από την οθωμανική Δωδεκάνησο, ενοχλημένος, επειδή αυτά εξακολουθούσαν να ονομάζονται Δωδεκάνησος, εκθέτει ως εξής τα πράγματα: Τα Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου, Isole Italiane dellEgeo, είναι, σύμφωνα με την καταλογράφηση του άρθρου 15 της συνθήκης της Λωζάννης του 1923, τα ακόλουθα: Αστυπάλαια, Ρόδος, Χάλκη, Κάρπαθος, Κάσος, Επισκοπή [Τήλος], Νίσυρος, Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος, Λειψοί, Σύμη, Κως και Καστελόριζο (Castelrosso), δεκατέσσερα επομένως και πέρα από αυτά υπάρχουν ακόμη οι νησίδες που είναι προσαρτήματά τους. Αυτά τα νησιά συχνά ονομάζονταν, και ονομάζονται ακόμη καταχρηστικά, Δωδεκάνησος. Κατ’ εξαίρεση, στα επίσημα έγγραφα της ιταλικής κυβέρνησης εμφανίζονται ως Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου, Isole Italiane dellEgeo. πράγματι, αυτά είναι δεκατέσσερα και όχι δώδεκα και, αν δε θέλουμε να λογαριάσουμε το Καστελόριζο, το οποίο είχε καταληφθεί ξεχωριστά [το 1921], τότε είναι δεκατρία. Το όνομα προέρχεται από την ονομαζόμενη τουρκική Δωδεκάνησο, με το οποίο ήταν γνωστές οι δώδεκα Νότιες Σποράδες. Δεν ανήκαν σ’ αυτή η Ρόδος και η Κως, αντίθετα περιλαμβάνονταν η Μεγίστη (Meis-adah), δηλαδή το Castelrosso [Καστελόριζο], και η Ικαρία ή Nicaria και δεν εμφανίζονταν οι Λειψοί που εξαρτιόνταν διοικητικά από την Πάτμο. Γι’ αυτό με την ιταλική κατάκτηση, την προσθήκη της Ρόδου και της Κω στη θέση της Ικαρίας και του Καστελόριζου και την προσθήκη, επιπλέον, των Λειψών, η Δωδε­κάνησος συγκροτούνταν από δεκατρία νησιά αντί για δώδεκα, ενώ μόνο δώδεκα, αυτά ακριβώς που αποτελούσαν το σύνολο της οθωμανικής Δωδεκανήσου, συνιστούσαν τα ονομαζόμενα προνομιούχα νησιά του τουρκικού καθεστώτος. Στο χρόνο της ιταλικής κα­τάληψης αυτά ήταν κατανεμημένα σε δύο σαντζάκια, της Ρόδου και της Χίου[49].

     Με την τελευταία αυτή παρατήρηση ο Sertoli Salis, θέλει, προφανώς, να υποστηρίξει, όπως και ο Gerola, ότι τα νησιά που κατέλαβαν οι Ιταλοί το 1912, δεν συνιστούσαν πριν από το έτος αυτό ένα ενιαίο σύνολο και, επιπλέον, αφού δεν είναι δώδεκα αλλά περισσότερα, δεν δικαιολογείται να φέρουν το ελληνικό όνομα Δωδεκάνησος. Η όλη συλλογιστική του, ωστόσο, είναι λανθασμένη και υπαγορεύεται από τη σκοπιμότητα. Οι Ιταλοί εξαρχής, το 1912, όπως είδαμε, ονόμασαν επισήμως τα νησιά που κατέλαβαν, Ρόδος και Δωδεκάνησος, Rodi e Dodecaneso. Τα νησιά, επομένως, αυτής της δικής τους Δωδεκανήσου, αφού μόνοι τους πρόσθεσαν στα δέκα από τα δώδεκα προνομιούχα δύο ακόμη, την Κω και τους Λειψούς, ήταν δώδεκα ακριβώς, ούτε παραπάνω ούτε παρακάτω.

     Στην ιταλική αριθμητική, στην οποία προσέφυγε ο Sertoli Salis, με συνέπεια να βγάζει τα Δωδεκάνησα δεκατρία, οι Έλληνες της Δωδεκανήσου αντέταξαν τη δική τους: όπως είδαμε, στη θέση των δύο νησιών, της Ικαρίας και του Καστελόριζου, που δεν κατέλαβαν οι Ιταλοί το 1912, έβαλαν τη Ρόδο και την Κω. Κατ’ αυτό τον τρόπο, όπως θα έλεγε ο Dainelli, πέτυχαν τον τέλειο αριθμό. Δεν είχαν κανένα λόγο, όπως οι Ιταλοί, να διαχωρίσουν τη Ρόδο από τα άλλα νησιά, ούτε να προσθέσουν ένα δέκατο τρίτο, τους Λειψούς, επειδή οι Ιταλοί εγκατέστησαν σ’ αυτό αρχές. Αντίθετα, θέλησαν να τα στεγάσουν υπό ένα κοινό ελληνικό όνομα, για να μπορούν να το αντιτάξουν στα ιταλικά σχέδια. Με μια μόνη λέξη οι Έλληνες πρόβαλλαν την ελληνικότητα όλων των υπό ιταλική κατοχή νησιών. Ήταν η ελληνικότητά τους που τα καθιστούσε ενιαίο σύνολο. Ως τέτοιο δικαιολογημένα έφερε ένα κοινό ελληνικό όνομα, το οποίο, ακριβώς γι' αυτό τον λόγο και επικράτησε και με αυτό το μονολεκτικό όνομα Δωδεκάνησος προωθήθηκε το αίτημα της ένωσης με την Ελλάδα. Αν σ’ αυτά, μετά το 1921, προστέθηκε και ένα δέκατο τρίτο, το Καστελόριζο –δέκατο τέταρτο, σύμφωνα με τους Ιταλούς και με το άρθρο 15 της συνθήκης της Λωζάννης που οι ίδιοι το υπαγόρευσαν– αυτό δεν είχε σημασία. Το ελλη­νικό όνομα Δωδεκάνησος είχε πια επικρατήσει διεθνώς. Το επίσημο ιταλικό όνομα, Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου, Isole Italiane dellEgeo, που προσπάθησαν να περάσουν οι Ιταλοί καθυστερημένα, έμεινε, όπως διαβεβαιώνει και ο Sertoli Salis, στα χαρτιά, στα έγγραφα που αντήλλασσαν μεταξύ τους οι ιταλικές αρχές. Δεν είχε τη δύναμη να αντικαταστήσει το όνομα Δωδεκάνησος, αυτή τη μαγική λέξη, που αντιμαχόταν, πριν ακόμη αρχίσει η παράθεση των επιχειρημάτων, την ιταλική κυριαρχία. Οι Δωδεκανήσιοι, εξάλλου, που κατοικούσαν στα νησιά και αντιπάλευαν την πολιτική του εξιταλισμού τους, όπως και οι Δωδεκανήσιοι οι εγκατεστημένοι στο εξωτερικό που με υπομνήματα και παραστάσεις διεθνώς συνέχιζαν να κρατούν ανοιχτό το δωδεκανησιακό ζήτημα, όπως βέβαια και το Ελληνικό Κράτος, δεν ήταν δυνατόν, έτσι κι αλλιώς, να δεχτούν το ιταλικό όνομα, το οποίο σκόπιμα πρόβαλλαν επίμονα οι Ιταλοί, για να στηρίξουν τον επεκτατισμό τους εκείνα τα χρόνια.

     Με το άρθρο 14 της συνθήκης ειρήνης των Παρισίων, που υπογράφηκε στις 10 Φεβρουαρίου 1947, «η Ιταλία εκχωρεί εις την Ελλάδα εν πλήρει κυριαρχία τας νήσους της Δωδεδεκανήσου τας κατωτέρω απαριθμουμένας, ήτοι: Αστυπάλαιαν, Ρόδον, Χάλκην, Κάρπαθον, Κάσον, Τήλον, Νίσυρον, Κάλυμνον, Λέρον, Πάτμον, Λιψόν, Σύμην, Κω και Καστελόριζον, ως και τας παρακειμένας νησίδας»[50]. Και πάλι, όπως στη συνθήκη της Λωζάννης, αναφέρονται δεκατέσσερα νησιά. Ο αριθμός, όμως, από καιρό δεν είχε καμιά ιδιαίτερη σημασία.

    Το όνομα Δωδεκάνησος, που είχε επικρατήσει από το 1913, όταν συνδέθηκε επιδέξια με προσδοκίες και αγώνες για εθνική αποκατάσταση, διατηρήθηκε χωρίς καμιά συζήτηση, όπως ήταν επόμενο, και μετά την ενσωμάτωση των νησιών στην Ελλάδα. Αυτά από το 1948 ως το 1955 αποτέλεσαν τη γενική διοίκηση Δωδεκανήσου και από το 1955 και εξής το νομό Δωδεκανήσου[51]. Με τον νόμο 2539 του 1997 «Συγκρότηση της πρωτοβάθμιας τοπικής αυτοδιοίκησης»[52] (σχέδιο Καποδίστρια) ο νομός διαιρέθηκε σε 25 δήμους. Οι 12 ήδη υπήρχαν (Αστυπάλαιας, Ιαλυσού, Καλύμνιων, Κάσου, Κω, Λειψών, Λέρου, Μεγίστης, Πάτμου, Ρόδου, Σύμης, Χάλκης), 13 συστήθηκαν για πρώτη φορά (Αρχαγγέλου, Αταββύρου, Αφάντου, Δικαίου, Ηρακλειδών, Καλλιθέας, Καμείρου, Καρπάθου, Λινδίων, Νισύρου, Νότιας Ρόδου, Πεταλούδων, Τήλου) και επιπλέον διατηρήθηκαν 2 κοινότητες (Αγαθονησίου, Ολύμπου)[53]. Με τον νόμο 3852 του 2010 «Νέα αρχιτεκτονική της αυτοδιοίκησης και της αποκεντρωμένης διοίκησης. Πρόγραμμα Καλλικράτης» οι δήμοι περιορίστηκαν σε 15. Από αυτούς οι 11 διατήρησαν το όνομα και την προηγούμενη έκταση (Νισύρου, Πάτμου, Καλύμνου, Λειψών, Λέρου, Κάσου, Μεγίστης, Σύμης, Τήλου, Χάλκης, Αστυπάλαιας), οι 3 ανασυστήθηκαν με νέα σύνθεση (Ρόδου, Κω, Καρπάθου) και ένας, ο δήμος Αγαθονησίου, πριν ήταν κοινότητα[54].

 







[1] Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Εώα και Εσπέρια 6 (2004-2006), σ. 275-294, εδώ με μι­κρές παρεμβάσεις. Πρώτη προσέγγιση, Γ. Γιαννοπουλος, Σύντομη ιστορία της Δωδε­κανήσου. Πενήντα χρόνια από την ενσωμάτωση, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 1997, σ. 7-8.
[2] G. Gerola, I monumenti delle tredici Sporadi, Bergamo 1914, σ. 3∙ G. Gianni, «L’opera dell’Italia in Egeo», Estratto dall’Universo, Rivista dell’Istituto Geografico Mili­tare, Anno XXVII – N. 4 – Luglio – Agosto 1947, σ. 1. Παλαιότερα έγραφαν το Καστελόριζο με δύο λ, εδώ προκρίθηκε, σε όλες τις περιπτώσεις, η απλοποιημένη γραφή με ένα λ.
[3] Στην απογραφή της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε.) του 1951 το Αγαθονήσι χαρακτηρίζεται ως νησίδα. με διάταγμα στις 18 Φεβρουαρίου 1954 αναγνωρίστηκε ως κοινότητα και στην απογραφή του 1961 φέρεται πια ως νησί.
[4] Απόφαση αριθ. 6821/Γ5-908 «Κύρωση των αποτελεσμάτων του πραγματικού πληθυσμού της γενικής απογραφής πληθυσμού της 18ης Μαρτίου 2001», ΦΕΚ 715Β/12-6-2002, σ. 9359-9362∙ Γιαννόπουλος, Σύντομη ιστορία της Δωδεκανήσου, ό.π., σ. 76, και πίνακας Α στις σ. 78-79.
[5] Κ. Αμαντος, Μικρά Μελετήματα, Αθήνα 1940, σ. 351-352. Για τις χρονολογίες 780/1, έτος κατά το οποίο αναφέρεται δρουγγάριος Δωδεκανήσου, και 809/810, βλ. Θεοφάνης, έκδ. de Boor (1883), σ. 454 και 487. Πρβλ. και The Chronicle of Theophanes Confessor, Byzantine and Near Eastern History ad 284-831, Translated with introduction and commentary by C. Mango and R. Scott with the assistance of G. Greatrex, Oxford 1997, σ. 627 και 668, όπου ακόμη στη σ. 690 για τον όρο δρουγγάριος: «drungarius officer commanding a drugus, subordinate to turmarch (from the seventh century»)∙ Δ. Ζακυθηνος, «Μελέται περί της διοικητικής διαιρέσεως και της επαρχιακής διοικήσεως εν τω Βυζαντινώ Κράτει», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 17 (1941), σ. 254-55∙ Χ. Ι. Παπαχριστοδουλου, Ιστορία της Ρόδου, Αθήνα 1972, σ. 248. Δωδεκάνησος, ως Κυκλάδες, σε αυτοκρατορικό έγγραφο του 1198 (Ζακυθηνος, ό.π., 19 (1949), σ. 23) και στο Χρονικό του Μορέως (Παπαχριστοδουλου, ό.π.). Πρβλ. και E. Armao, «Nomi antichi e moderni delle isole del Mar Egeo», Firenze 1947 (Ανάτυπο από: Rivista Geografica Italiana 54/5-6 (1947)) 250-258). Στη νεότερη βιβλιογραφία, βλ. Elisabeth Malamut, Les îles de lempire byzantin VIIIe-XIIe siècles, Paris 1988, σ. 301-305: αναφορά στις σωζόμενες πηγές και στις δυσκολίες για μια πλήρη αποσαφήνιση της έκτασης που είχε, κατά περιόδους, η ναυτική περιφέρεια των Νήσων Κυκλάδων ή Δωδεκανήσου. Βλ. ακόμη, J. Koder unter Mitarbeit von Soustal und Alice Koder, Aigaion Pelagos (die nördliche Ägäis). TIB 10. Wien 1998, σ. 55-56: Δωδεκάνησος, ναυτική ενότητα, διοικούμενη από δρουγγάριο, ίσως διοικητική περιφέρεια νοτίως του θέματος Αιγαίον Πέλαγος που μάλλον δεν ήταν τμήμα του.
[6] Στράβωνος Γεωγραφικά, Βιβλία επτακαίδεκα, εκδίδοντος και διορθούντος Α.Κοραή, Εν Παρισίοις ΑΩΙΖ (: 1817), μέρος δεύτερον, σ. 291 (Ι’ 485) (URL: <https://vivliothikiagiasmatos. files.wordpress.com/2011/12/ strabc58...>). Ο Ε. Armao, In giro per il Mar Egeo con Vincenzo Coronelli. Note di topologia, toponomastica e storia medievali: Dinasti e famiglie italiane in Levante, Firenze 1951, σ. 298, παρατηρεί: «Ο κατάλογος του Στράβωνα που αριθμούσε δώδεκα νησιά, γέννησε πιθανώς τη λέξη Δωδεκάνησος που για πρώτη φορά εμφανίζεται σ’ ένα χρονικό του 780 […] και το 802 σ’ έναν νόμο της Ύστερης Αυτοκρατορίας (Basso Impero), [δηλαδή του Βυζαντίου], που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι πρόκειται για μια διοικητική υποδιαίρεση του θέματος της Θάλασσας του Αιγαίου, του οποίου δεν είναι γνωστή η ακριβής έκταση».
[7] Ανάμεσα στο 1204 και στο 1205 ο Βενετός Marco Sanudo κατέλαβε τη Νάξο και άλλα νησιά, λαμβάνοντας τον τίτλο του δούκα του Αιγαίου Πελάγους, dux Egeopelagi. Καθώς νομιμοποιήθηκε από το λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, τυπικά δεν είχε καμιά εξάρτηση από τη Βενετία. Τα επόμενα χρόνια, τυχοδιώκτες σύντροφοί του κατέλαβαν ο Marino Dandolo την Άνδρο ως φέουδο του Σανούδου, οι Andrea και Geremia Ghisi την Τήνο, Μύκονο, Σκύρο, Σκιάθο και Σκόπελο, ο Filocalo Navigaioso τη Λήμνο. Για τα παραπάνω, βλ. P. Revelli, LEgeo (Dalletà micenea ai tempi nostri), Milano 1912, σ. 58, και ανάμεσα στις σ. 56-57, δύο χάρτες, ο πρώτος της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, 1204-1261, και ο δεύτερος των βενετικών κτήσεων στο Αιγαίο μετά τη συνθήκη ειρήνης με τον Σουλεϊμάν, του 1540. Βλ. ακόμη, F. Thiriet, La Romanie vénitienne au moyen âge, Le développement et lexploitation du domaine colonial vénitien, Paris 1959∙ g.t. dennis, «Problemi storici concernenti i rapporti tra Venezia, i suoi domini diretti e le signorie feudali nelle isole greche», στο α. pertusi (επιμ.), Venezia e il Levante fino al secolo XV, τ. 1, μέρος 1, Firenze 1973, σ. 219-235∙ p. Lock, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο, 1204-1500, μετάφραση Γ. Κουσουνeλος, Αθήνα 1998∙ χρυσα μαλτεζου, «Λατινοκρατούμενη Ελλάδα: βενετικές και γενουατικές κτήσεις», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτικής Αθηνών), τ. Θ΄, σ. 244-278∙ ν. μοσχονασ, «Λατινοκρατούμενες ελληνικές χώρες», ό.π., τ. Ι΄, σ. 188-189.
[8] α. Reinach, Lautonomie des îles grecques, Paris 1913, σ. 277-278∙ Ο αrmao, In giro per il Mar Egeo, ό.π., σ. 298, παρατηρεί: «Μετά το 1207 τα Δωδεκανήσια (τα Δώδεκα Νησιά) και Δουκανήσια (τα νησιά του Δούκα) υποδηλώνουν τα δώδεκα νησιά τα υποκείμενα στην άμεση κυριαρχία των δουκών του Αρχιπελάγους ή της Νάξου».
[9] Τα σχετικά χωρία α) του Μελετίου («καλούνται αύται [οι Κυκλάδες] Δωδεκάνησα ή […] Δουκάνησα») και β) των Δανιήλ Φιλιππίδη – Γρηγορίου Κωνσταντά («εξουσίασε ταις Κυκλάδες και μερικαίς από ταις Σποράδες από τότε Δωδεκάνησα, λέξι διεφθαρμένη από το Δουκάνησα»), βλ. αμαντοσ, ό.π., σ. 351, όπου και οι παραπομπές. Όπως είναι βέβαια κατανοητό, η λ. Δωδεκάνησα δεν αποτελεί παραφθορά του Δουκάνησα.
[10] Τα δύο σύντομα χρονικά: α) «Επήρεν τα Δωδεκάνησα (ο Σουλτάν Σουλεϊμάν) […] ͵ζμδʹ» και β) «στους ͵αυοζʹ εξοίκισεν ο Μπαρμπαρούσος τα Δωδεκάνησα»· Σ. Λαμπρος, Βραχέα χρονικά, εκδίδονται επιμελεία Κωνσταντίνου Αμάντου, Αθήνα 1932, σ. 45 και 57∙ P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, τ. 1: Einleitung und Text, Wien 1975, σ. 487 και 513. Τα χρονικά τα παραθέτει και ο αμαντος, ό.π., σ. 352.
[11] Βλ. δέσποινα β. μαζαρaκη, Μουσική ερμηνεία των δημοτικών τραγουδιών της μονής των Ιβήρων, Αθήνα 1967, σ. 88, στον επίλογο της μελέτης, γραμμένο από τον εκδότη των τραγουδιών Bertrand Bouvier:
             Όλα τα Δωδεκάνησα στέκουν αναπαμένα
            κι η Πάρος η βαριόμοιρη στέκεται αποκλεισμένη […].
 Η Πάρος λεηλατήθηκε το φθινόπωρο του 1537 από το γνωστό αρχιπειρατή –καπουδάν πασά (ναύαρχο) τότε του Οθωμανικού Κράτους– Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα (Παρπαρούσος στο τραγούδι). βλ. B. Bouvier, Δημοτικά τραγούδια από χειρόγραφο της μονής των Ιβήρων, Αθήνα 1960, σ. 41, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.
[12] Βλ. Αμαντος, ό.π., σ. 351: Ό,τ’ είν’ η Πάρος κι η Αξιά / δεν είν’ τα Δώδεκα Νησιά.

[13] Στράβωνος Γεωγραφικά, ό.π., σ. 295-298 (Ι΄487-488).

[14] Α.Σ. Καρανικoλας, «Νότιες Σποράδες. Σελίδες από την ιστορία των προνομίων τους», Αθήνα 1971 (Ανάτυπο Παρνασσός, τ. 13, αριθ. 3), σ. 20 κ.ε. υπομνήματα (του 1845 και 1876) και απόφαση του οθωμανικού συμβουλίου του κράτους σε ελληνική μετάφραση (1875). Στα δύο τελευταία, όλα τα νησιά φέρονται ως Σποράδες.

[15] Reinach, ό.π., σ. 327∙ Σ. Ζερβoς, Η Δωδεκάνησος: Η διά μέσου των αιώνων ιστορία των Δωδεκανήσων. Αι υπηρεσίαι των προς την ανθρωπότητα και τα δίκαιά των, Λονδίνο 1919, σ. 64. Το κείμενο αυτό αποτελεί υπόμνημα που έγραψε ο Σκεύος Ζερβός τον Ιανουάριο του 1919 και ως αντιπρόσωπος των Δωδεκανησίων το υπέβαλε, τυπωμένο στην αγγλική και γαλλική, στο συνέδριο της ειρήνης των παρισίων (Ζερβoς, Η Δωδεκάνησος, ό.π., σ. 80 και σημ. 1).

[16] Ι. Χλωρoς, Λεξικόν Τουρκοελληνικόν, Κωνσταντινούπολη 1899, τ. 2, σ. 2066-2082 Gerola, I monumenti, ό.π., σ. 3 E. Armao, Annuario amministrativo e statistico per l’anno 1922, Roma 1923, σ. 78 R. Sertoli Salis, Le Isole Italiane dell’Egeo dall’occupazione alla sovranità, Roma 1939.

[17] Γιαννοπουλος, ό.π., σ. 55. Πρβλ. Armao, Annuario, ό.π., σ. 78 Rosita Orlandi, «L’occupazione italiana di Rodi e del Dodecaneso», [Milano] 1982 (ανάτυπο από: Storia e Politica 21/1, 1982) Η Iδια, Le isole italiane dell’Egeo (1912-1947), Bari 1994∙ Από γεωγραφική άποψη, O. Pedrazzi, Dalla Cirenaica all’Egeo, Rocca S. Casciano 1913∙ C. Traversi, Storia della cartografia italiana delle Isole Egee e dell’Albania, Firenze 1965.
[18] Η επισήμανση έγινε με τα ιταλικά ονόματα των νησιών: calimno, Caso, Cos, Karki, Leros, Lipso, Nisiros, Patmos, Piscopi, Rodi, Scarpanto, Simi, stampalia. Οι σειρές αυτές των επισημασμένων ιταλικών γραμματοσήμων, οι οποίες εξακολούθησαν να κυκλοφορούν ως το 1927, σταδιακά αντικαταστάθηκαν από ιταλικά χωρίς επισημάνσεις. Ε[λληνικh] Φ[ιλοτελικh] Ε[ταιρεiα], Δωδεκάνησος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Θ΄, σ. 603. Πρβλ. G. Chiavarello, I francobolli dello stato libero dell’Egeo, 1912 e loro annullamenti, Napoli 1973.
[19] Armao, Annuario, ό.π., σ. 115.

[20] Γ. Δ. Δρακiδης, Λεύκωμα των Δωδεκανήσων, Αθήνα 1913, σ. 26 κ.ε.∙ Χ. Μ. Κουτελaκης, Ιστορικό αρχείο νήσου Τήλου, Αθήνα 1979, σ. 198. Το 1912 ονομάζουν τη Δωδεκάνησο νησιά του Αιγαίου η Zeanne Z. Stephanopoli, Les îles de l’Égée, leurs privileges. Avec documents et notes statistiques, Athènes 1912, νησιά του Αρχιπελάγους ο S.I. Vallinakis, Mémoire de l’union des îles de l’Archipel, Paris 1912, και νησιά της θάλασσας του Αιγαίου ο J. Leune, Les îles de la mer Égée, Paris 1912. Επίσης ως νησιά του Αιγαίου φέρονται στη Raccolta degli Atti per lordinamento provvisorio delle Isole dellEgeo, a cura del Comando del Corpo di spedizione nellEgeo, 6a Divisione Speziale, Roma 1913, ενώ ως Σποράδες ή δεκατρείς Σποράδες ή Νότιες Σποράδες στους ακόλουθους τίτλους: Comando 6a Divisione speciale, Cenni monografici sulle Sporadi Meridionali, Rodi 1912 G. Gerola, Il periplo delle tredici Sporadi, Milano 1913 Ο Iδιος, I costumi muliebri delle tredici Sporadi, Bergamo 1913 A. Martelli, Pesca e industria spugne nelle Sporadi Meridionali, Roma 1913∙ Gerola, I monumenti delle tredici Sporadi, ό.π. Ο Iδιος, Buondelmonti e le tredici Sporadi, Bologna 1914 Ο Ιδιος, Rodi e le Sporadi italiane, Firenze 1916 B. Pace, Ricognitioni archeologiche nelle Sporadi, Roma 1916.

[21] Armao, Annuario, ό.π., σ. 79. Την αρθρογραφία προκάλεσαν τα εξής γεγονότα: Στις 10 Ιουλίου 1908 τέθηκε σε ισχύ το νέο σύνταγμα των Νεοτούρκων. Μετά την παρέλευση λίγων ημερών, στις 27 Ιουλίου, η Πύλη, αποβλέποντας στην εξομοίωση όλων των επαρχιών του κράτους, απαιτούσε τηλεγραφικώς νέους φόρους, τη χρήση της τουρκικής στα δικαστήρια και την άμεση στρατολόγηση όλων όσοι είχαν στρατεύσιμη ηλικία. Οι κάτοικοι των δώδεκα νησιών, αντιδρώντας στα νέα αυτά μέτρα, το Σεπτέμβριο του 1909 προκάλεσαν τη σύγκληση συνεδρίου στη Σύμη, όπου οι εκπρόσωποί τους αποφάσισαν να στείλουν εκπροσώπους στην Κωνσταντινούπολη, για να προβούν σε παραστάσεις στην Πύλη και στις πρεσβείες των δυνάμεων, οι οποίες δεν απέδωσαν καρπούς. Η Πύλη με νέα τηλεγραφική διαταγή, στις 10 Μαρτίου 1910, απαιτούσε την εφαρμογή στα δώδεκα νησιά όλων των φορολογικών νόμων και την άμεση στρατολόγηση των στρατευσίμων. Οι τελευταίοι προτίμησαν να εκπατριστούν, οι περισσότεροι στην Ελλάδα. Πολλοί από αυτούς το 1912, με την έναρξη των βαλκανικών πολέμων, επέλεξαν να καταταγούν στον ελληνικό στρατό (Ζερβος, Η Δωδεκάνησος, ό.π., σ. 64-67).

[22] Υπόμνημα προς υποστήριξιν του καθεστώτος των 12 Νοτίων Σποράδων Νήσων υποβληθέν εις την Σεβ. Αυτοκρατορικήν Κυβέρνησιν υπό των πληρεξουσίων αυτών Μιχ. Βενιαμίν και Μιχ. Νεοκλ. Καλαβρού, Εν Κωνσταντινουπόλει 1909, Τυπ. ‘‘Εμπορικόν’’ Αριστοβούλου, Αναστασιάδου και Σίας. Το υπόμνημα αναδημοσιεύει και ο Ι. Κ. Φραγκοπουλος, Ιστορία της Καλύμνου, Αθήνα 2/1995, σ. 109 (σημ. 1)-114. Νότιες Σποράδες ονομάζει τα νησιά, το επόμενο έτος, και ο Μ. Καραβοκυρος, Περί των εν νοτίαις Σποράσι εθίμων, Κωνσταντινούπολις 1910. Σποράδες, Sporadi, και επεξηγηματικά Sporadi Meridionali σε χάρτη ο Revelli, LEgeo, ό.π., στην αρχή του βιβλίου.

[23] Καρανικολας, ό.π., σ. 24 και 27. Πρβλ. Ν.Λ. Φοροπουλος, «Δωδεκανησιακός αγώνας και διανοούμενοι», Ιστορικά, τχ. 73, εφημ. Ελευθεροτυπία, 8 Μαρτίου 2001, σ. 43.

[24] Με τη σημασία ενός συνόλου από δώδεκα νησιά, των από Σουλεϊμάν προνομιούχων, και στην ακόλουθη φράση αναφοράς του Ελληνικού Προξενείου Ρόδου της 8/21 Μαΐου 1912: «χθες [οι Ιταλοί] επίσης κατέλαβον και την μόνην εκ των δωδεκανήσων απομείνασαν μέχρι τούδε Σύμην…,», Γ.Α.Κ. / Αρχεια Νομου Σαμου, Αρχείο Ελληνικού Προξενείου, φάκελος 1912 (ανέκδοτες εκθέσεις), τον οποίο μου έθεσε υπόψη ο φίλος δ/ντής των Αρχείων Χρίστος Λάνδρος.

[25] Δρακιδης, Λεύκωμα των Δωδεκανήσων, ό.π. (τα δημοψηφίσματα σ. 87 κ.ε., της Τήλου σ. 90).

[26] Δρακιδης, ό.π., σ. 86.

[27] Armao, Annuario, ό.π., σ. 78.

[28] Τα έντονα γράμματα δική μου επιλογή.

[29] G. Dainelli, NellEgeo, Firenze 1923, σ. 59-77: Dodecaneso (γραμμένο το 1920). Το ίδιο έτος 1920, ο Ναπολιτάνος λοχαγός Tommaso Cerone, ο οποίος υπηρέτησε στα νησιά επί διετία, 1915-1917, εξέδωσε βιβλίο που έχει στον τίτλο του τη λέξη Δωδεκάνησος: T. C. Cerone, Nel Dodecaneso, Impressioni dOriente, Napoli 1920. Το έγραψε, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, για να μάθει ο ιταλός αναγνώστης του κάτι για τα νησιά που από οκταετίας κατείχαν οι Ιταλοί. Τον Cerone τον συνεπήρε η Ανατολή, και τούτο γιατί, όπως παρατηρεί, στα νησιά από ελλιπή μόρφωση των κατοίκων και αργή διάδοση της νεωτερικότητας επιβιώνει η παράδοση. Για τον Cerone ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο επιμέρους ιταλικών στοιχείων, π.χ., η προσαγόρευση των μεγαλύτερων από τους νεότερους με τη λέξη μπάρμπα, όπως ακριβώς στις ιταλικές περιοχές Veneto και Liguria, επίσης όροι με τους οποίους οι κάτοικοι αναφέρονται στη θάλασσα, στους ανέμους, στο χρώμα των ιστίων. Όλα αυτά στρέφουν αμέσως το νου στη θύμηση άλλων εποχών, πολύ ευτυχέστερων, όπως γράφει, για την εμπορική μας ναυτιλία. Τότε στην Ανατολική Μεσόγειο κυριαρχούσαν, με όλες τις σημασίες, τα χρώματα των ακμαίων ναυτικών ρεπουμπλικανικών κρατών μας και οι λόφοι αυτών των νησιών ήταν κατάσπαρτοι από βενετσιάνικα καστέλια: εκείνες τις εποχές οι συνήθειες, η άσκηση του εμπορίου, η θαλασσοπλοΐα, η γλώσσα αυτών των πληθυσμών είχαν δεχτεί κυρίαρχα την επίδραση των ένδοξων ανθρώπων μας της θάλασσας και στο Μανδράκι της Ρόδου αντηχούσε το ιδίωμα της Βενετίας, της Πίζας, της Γένοβας, της Νάπολης, τη στιγμή που οι γαλέρες αραγμένες στα λιμάνια φόρτωναν και ξεφόρτωναν εμπορεύματα, στρατιώτες, αγροτικά προϊόντα! (Cerone, ό.π., σ. 5). Καλύτερα από όλους γνώριζε πόσο το όνομα Δωδεκάνησος είχε επικρατήσει, όπως προκύπτει ακόμη και από φράσεις σαν αυτή που ακολουθεί, o Armao, Annuario, ό.π., σ. 3: «Oggi il calendario ufficiale in tutto il Dodecaneso è il calendario italiano».

[30] A. BrunialtiS. Grande, Il Mediteranneo, τ. 3: Il Mediteranneo Orientale, Torino 1927,  σ. 501: Το Αιγαίο, από το 12ο αιώνα, αποτελεί πεδίο ανταγωνισμού Βενετίας και Γένοβας, «delle due [...] nostre repubbliche».

[31] Για το ρόλο της Γαλλίας ως αποικιακής μεσογειακής δύναμης, που κατέλαβε την Αλγερία σταδιακά από το 1830, τη θεωρία του λατινισμού / νεολατινισμού που διαμόρφωσε η γαλλική «Σχολή του Αλγερίου» από το τέλος του 19ου αιώνα, το ανασκαφικό και ερευνητικό έργο της, τον Louis Bertrand, έναν από τους βασικούς εκφραστές της, τις σχέσεις του με τον Μουσολίνι, την επάνοδο, σύμφωνα με τη θεωρία, στις αρχαίες εμπειρίες, όταν η Μεσόγειος ήταν μια κλειστή λίμνη του λατινικού κόσμου, τον εκγαλλισμό της Δυτικής Αφρικής, δηλαδή την αφομοίωση από αυτή του γαλλικού πολιτισμού, μέσω μιας εκπολιτιστικής αποστολής παρόμοιας με των λατίνων «προγόνων» και μιας αγροτικής εκσυγχρονιστικής επανάστασης, βλ. Ερατω Παρη, «Η πνευματική γένεση της «Μεσογείου» του Φερνάν Μπρωντέλ», Ίστωρ 8 (1995), σ. 5-38, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Για τη σχέση των Ιταλών διανοουμένων με το φασισμό βλ. M. Ostenc, Intellectuels italiens et fascisme, 1915-1929, Paris 1983.

[32] A. Desio, Le Isole Italiane dell’Egeo, Roma 1931∙ F. Dessy, «L’agricoltura nelle Isole Italiane dell’Egeo», Economia Nazionale, έτος 24, Ιούνιος 1932 (Ανάτυπο)∙ U. Soleri, L’apicoltura nelle Isole Italiane dell’Egeo, Roma 1932.

[33] Dainelli, Nell’Egeo, ό.π., σ. 77.

[34] Δρακιδης, ό.π.

[35] Στη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου, στις 26 Απριλίου 1915 στη μυστική συνθήκη του Λονδίνου ανάμεσα στην Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) και την Ιταλία, για να μετάσχει η τελευταία ως σύμμα­χός τους, συμφωνήθηκε, με το άρθρο 12, να λάβει η Ιταλία ως κτήση της «all the islands of the Dodecanesos»: Α. Παλλης, Η Δωδεκάνησος (εκ του αγγλικού), Αθήνα 1918, σ. 8. Επίσης: White Book, The Dodecanese: Resolution and documents concerning the Dodecanese, 1912-1919, compiled by Dr. Skevos Zervos and Paris Roussos, London 2/1919∙ S. G. Zervos, Rhodes, capitale du Dodécanèse, Paris 1920∙ A. Tsacalakis, Le Dodécanèse. Étude de droit international, Alexandrie 1928. Βλ. ακόμη έγγραφα του 1920 και 1942-1948 στο Λενα Διβανη – Φωτεινη Κωνσταντοπουλου, Δωδεκάνησος. Η μακρά πορεία προς την ενσωμάτωση. Διπλωματικά έγγραφα από το Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1996.

[36] Στις 7 Αυγούστου 1920, τρεις μέρες πριν από την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, διορίστηκε ως Αντιβασιλέας Δωδεκανήσου (Reggente del Dodecanneso), ο κόμης Carlo Senni C. Marongiù Buonaiuti, La politica religiosa del Fascismo nel Dodecanneso, Napoli 1979, σ. 31. Δωδεκάνησο ονομάζουν τα νησιά εκείνα τα χρόνια και Ιταλοί συγγραφείς όπως οι Cerone, Nel Dodecaneso, ό.π.∙ A. Legnani, Il Dodecaneso e la sua base navale, Taranto 1923∙ Brunialti Grande, Il Mediteranneo, ό.π., τ. 3, σ. 496 και 503.

[37] Ζερβος, Η Δωδεκάνησος, ό.π., σ. 17.

[38] Ο βουλευτής του ιταλικού κοινοβουλίου Orazio Pedrazzi, διαποτισμένος από τον υπερεθνικιστικό ιταλικό επεκτατισμό, ταξίδεψε στην Ανατολική Μεσόγειο και, χάρη σ’ αυτή του την άμεση επαφή με τα πράγματα, κατέληξε πληρέστερα σε μια σειρά από διαπιστώσεις, τις οποίες περιέλαβε σ’ ένα από τα βιβλία του: O. Pedrazzi, Il Levante mediterraneo e lItalia, Milano 1925. Πρώτα πρώτα διαπίστωσε με πικρία ότι η Μεσόγειος δεν ήταν mare nostrum, όπως παλιά (Pedrazzi, ό.π., σ. 11). Την υπεροχή είχαν οι Γάλλοι και οι Άγγλοι. Ειδικότερα, στη Δωδεκάνησο, όπως αποκαλεί τα νησιά, παρά την κατάληψή της από το 1912, επί δώδεκα χρόνια στα σχολεία των νησιών, με εξαίρεση στα ιταλικά σχολεία της Ρόδου, δεν διδάχτηκε ούτε μια λέξη από την ιταλική γλώσσα (Pedrazzi, ό.π., σ. 37). μόνο το 1922 με την ανάδειξη της Εθνικής Κυβέρνησης [Μουσολίνι] άρχισε να εκδηλώνεται με αυτοπεποίθηση η νέα βούληση. Λίγες μέρες πριν από την Πορεία στη Ρώμη το 1922, ο υπουργός των Εξωτερικών της Ιταλίας στο Λονδίνο έδειξε ότι ήταν διατεθειμένος να παραχωρήσει όλο το Αρχιπέλαγος, εκτός από τη Ρόδο, ακόμη και τη Χάλκη που απέχει ένα βήμα από τη Ρόδο (Pedrazzi, ό.π., σ. 38). Οι πληθυσμοί της Δωδεκανήσου δεν είναι πληθυσμοί εγχρώμων, δεν έχουν ανάγκη εκπολιτισμού αλλά βοήθειας (Pedrazzi, ό.π., σ. 41). Έχουμε και εμείς σήμερα, και για πάντα, μια «Ιταλία της Ανατολής», «unItalia del Levante» (Pedrazzi, ό.π., σ. 52). Ενδιαφέροντα και τα ακόλουθα: Αν ήμουν υποχρεωμένος να επιλέξω έναν τόπο διαμονής στη Δωδεκάνησο, το νησί που θα απέκλεια θα ήταν η Κάλυμνος, βραχώδης και ανίσκια, όπου οι εκατό δικηγόροι και οι πενήντα γιατροί, πτυχιούχοι του προσιτού και βολικού πανεπιστημίου της Αθήνας, χειραγωγούν τους εκατό φοιτητές που είναι εγγεγραμμένοι στο ίδιο πανεπιστήμιο, για να αντιτάξουν την ελληνική διανοητική αντίσταση στην αμείλικτη πορεία του ιταλικού πολιτισμού (Pedrazzi, ό.π., σ. 70).

[39] Τ. Α. Γεροζησης (επιμ.), Δωδεκάνησα. Συνθήκες - νόμοι - στατιστικές - χάρτες, 1947-1997, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 1998, σ. 17.

[40] Γιαννοπουλος, Σύντομη ιστορία της Δωδεκανήσου, ό.π., σ. 56.

[41] Φοροπουλος, ό.π., σ. 44, απόφαση του lago, του 1926, σε φωτογραφία.

[42] βλ. V. Alhadeff, Lordinamento giuridico di Rodi e delle altre isole italiane dellEgeo, Milano 1927 G. Gianni, Le isole italiane dellEgeo, Firenze 1928 Ministero delle colonie - Ufficio studi e propaganda, Le colonie italiane di diretto dominio, Notiziario geografico-economico. Con appendice sul possedimento delle isole italiane dell’Egeo, Roma 1929∙ Governo delle Isole Italiane dell’Egeo, Direzioni degli affari commerciali. Il commercio estero delle isole italiane, [χ. τ. 1929]∙ G. Jacopi, «Recenti scavi italiane dell’Egeo», Historia 3 (1931), σ. 467-485∙ V. Buti, «Dieci anni di governo fascista nel possedimento delle Isole Italiane dell’Egeo», Rivista delle Colonie Italiane 1-2 (1933) 5-39∙ G. Fumagalli, Bibliografia rodia sotto gli auspici del governo delle Isole Italiane dell’Egeo, Firenze 1937 G. Jacopi, Patmo, Coo, e le minori isole italiane dell’Egeo, Bergamo 1938∙ M. Berutti, Discorso del procuratore del re per l’inaugurazione dell’anno giudiziario 1937-1938, XVI nelle Isole Italiane dell’Egeo, Rodi 1938.

[43] Enciclopedia Italiana, τ. 13 (1932), σ. 526: Egeo, Isole Italiane dell’ .

[44] Gianni, Le isole italiane dell’Egeo, ό.π., σ. 1.

[45] Ο Renzo Sertoli Salis συνέγραψε βιβλία, μερικά από τα οποία εξέδωσε η Scuola di mistica fascista ‘‘Sandro Italico Mussolini’’ στο Μιλάνο, και άρθρα που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Dotrina Fascista κ.α., για την ιταλική αποικιακή πολιτική, το αποικιακό δίκαιο, τους ρατσιστικούς αποικιακούς νόμους κτλ. πριν από το 1943, το έτος συνθηκολόγησης της Ιταλίας και της πτώσης του φασιστικού καθεστώτος. Τα μεταπολεμικά του δημοσιεύματα αναφέρονται στην τοπική ιστορία της Valtellina (Λομβαρδία).

[46] Οι περιηγητές το 16ο αιώνα ονομάζουν την Πάτμο και Παρμόζα ή Palmosum. Βλ.. Κωνσταντινα Φιλοπουλουεσυλλα, Ταξιδιώτες της Δύσεως πηγή για την οικονομική ζωή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στους χρόνους του Σουλεϋμάν του Μεγαλοπρεπούς, 1520-1566, Αθήνα 1984, σ. 142.

[47] Gerola, I monumenti, ό.π., σ. 3-4.

[48] Armao, Annuario, ό.π., σ. 78- 79. Ο Ιδιοσ, In giro per il Mar Egeo con Vincenzo Coronelli, ό.π., σ. 184.

[49] Sertoli Salis, ό.π., σ. 3.

[50] γεροζησης, ό.π., σ. 74.

[51] Γιαννοπουλος, Σύντομη ιστορία της Δωδεκανήσου, ό.π., σ. 73-74.

[52] ΦΕΚ 244Α/4-12-1997, σ. 8797-8798.

[53] ΦΕΚ 87Α/7-6-2010, σ. 1788.

[54] Βλ. και Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, Επιχειρησιακό πρόγραμμα Νοτίου Αιγαίου. Αναθεωρημένο τεύχος (Κεφάλαιο 11Α), Πάντειο Πανεπιστήμιο – Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Αθήνα Ιούνιος 2012 (URL: <www.pnai.gov.gr/.../ANATHEORIMENO_TEYXOS%20VI...>), σ. 7: «Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου εκτείνεται σε μια τεράστια θαλάσσια ζώνη από τις ακτές της Αττικής (Μακρόνησος) έως τα νότια παράλια της Τουρκίας (Καστελόριζο). Αποτελείται από 79 νησιά, από τα οποία κατοικούνται τα 48 και 178 βραχονησίδες. Η συνολική της έκταση είναι 5,286 τ.χλμ. (ποσοστό 4% της επιφάνειας της Ελλάδας) και ο πληθυσμός της ανέρχεται σε 308.610 κατοίκους (βάση της Aπογραφής 2011). Αποτελείται από τους Νομούς Κυκλάδων και Δωδεκανήσου. Ο νομός Δωδεκανήσου έχει έκταση 2714 τ.χλμ. και πληθυσμό 190.770 κατοίκους. Τα κυριότερα νησιά που αποτελούν το νησιωτικό αυτό σύμπλεγμα είναι, κατά σειρά μεγέθους, τα εξής: Ρόδος, Κάρπαθος, Κως, Αστυπάλαια, Κάλυμνος, Κάσος, Τήλος, Σύμη, Λέρος, Νίσυρος, Πάτμος, Χάλκη, Λειψοί, Μεγίστη ή Καστελόριζο και Αγαθονήσι. Υπάρχουν και άλλα νησάκια από τα οποία ξεχωρίζουν τα νησιά : Ψέραμος, Αγαθονήσι, Λέβιθα, Αλιμιά και Αρκοί, Σαριά, Τέλενδος, Κίναρος, Οφιούσσα, Σύρνα, Αρμαθιά, Φαρμακονήσι, Κουνούποι, Νίμος, Ρω, Αστακίδα, Σέσκλιο και άλλα πολύ μικρότερα».