ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΓΕΝΙΚΑ

ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΟΡΤΙΣΜΕΝΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΑ

Α΄. Ιστορικές έννοιες / όροι

1. Απλές συγκεκριμένες: εργαλεία όπως άροτρο· οικονομικές δραστηριότητες όπως σπορά· κοινωνικά υποκείμενα όπως γεωργός, έμπορος, στρατηγός.

2. Σύνθετες συγκεκριμένες: πόλη, ύπαιθρος, δρόμοι, στρατός, στόλος.

3. Αφηρημένες: οικονομία, οικονομική κρίση, φεουδαρχία, εξέγερση, επανάσταση, ριζοσπαστισμός, σύνταγμα, οικονομικός και πολιτικός φιλελευθερισμός, έθνος, κράτος, εθνικό κράτος, εθνικισμός.

Η παραδοσιακή αφηγηματική διδασκαλία δεν διέθετε χρόνο για την εξέταση εννοιών. Και στα σχολικά εγχειρίδια, αφηγηματικά διαρθρωμένα, ίσχυε το ίδιο. Στην καλύτερη περίπτωση υπήρχε κάποιο λεξιλόγιο στο τέλος του βιβλίου. Διδάσκοντες και συγγραφείς, εγκλωβισμένοι στον αφηγηματικό τρόπο εκφοράς του ιστορικού λόγου, δεν διερωτήθηκαν πόσο είναι αυτονόητες έννοιες ακόμη και του καθημερινού λεξιλογίου, όπως εργαλεία, μηχανές, γεωργία, πλοία. Ακόμη και γι’ αυτές α) από πολλούς μαθητές λείπουν οι αναγκαίες παραστάσεις και β) όλες οι έννοιες δεν έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά στον χρόνο και στον τόπο. Κατά εποχές και τόπους, π.χ., οι άνθρωποι κατασκεύασαν εργαλεία και μηχανές, που τους πρόσφεραν διαφορετικές δυνατότητες. Είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό, μεταξύ άλλων, για τη μελέτη της ιστορίας μιας κοινωνίας, να γνωρίζουμε μερικά βασικά χαρακτηριστικά αυτών των εργαλείων και των μηχανών ή των μεθόδων καλλιέργειας. Συχνά, για ολόκληρους αιώνες οι δυνατότητες αυτών των μέσων παραγωγής ήταν αξεπέραστες. Κάποια ιστορική στιγμή, ωστόσο, μια σημαντική εφεύρεση, ήταν αρκετή να φέρει τη μεταβολή, να αλλάξει για μια νέα χρονική περίοδο τα δεδομένα.

Β΄. Ιστορικές έννοιες και εκφράσεις φορτισμένες αξιολογικά

1. Αξιολογικές έννοιες:

Ιστορικοί όροι ή έννοιες με αξιολογικό φορτίο, θετικό ή αρνητικό: άριστοι, ευπατρίδες, εσθλοί (καλοί, προσηνείς, αλλά και όρος συνώνυμος του όρου άριστοι, οι της αριστοκρατίας της γης), ευγενείς, όχλος, κοσμάκης, πρωτόγονοι, βάρβαροι, ειδωλολάτρες, παγανιστές, ιθαγενείς, υπανάπτυκτοι.

2. Αξιολογικές εκφράσεις:

α) Ποιοτικές εκφράσεις, στις οποίες αντιστοιχούν ορισμένα ποσοτικά μεγέθη που αποκτούν πληρέστερη ποιοτική σημασία σε σύγκριση με άλλα ομοειδή μεγέθη της ίδιας ή κοντινής εποχής ή άλλων τόπων. Ο Emmanuel Le Roy Ladurie (Les paysans de Languedoc, Paris, 1969) αναφέρει ότι γύρω στο 1480 είναι η χρυσή εποχή για τους μισθούς στη Νότια Γαλλία. Η αξιολογική έκφραση «χρυσή εποχή» χρησιμοποιείται για να υπογραμμιστεί ένα γεγονός: Όπως διευκρινίζει, μόνο το 19% του μεροκάματου ξοδευόταν για την αγορά του ψωμιού μιας ημέρας. Η πληροφορία αποκτά μεγαλύτερη αξία σε σύγκριση με το ποσοστό 40% που έπρεπε να δαπανηθεί στο τέλος του 16^ου αιώνα, για να αγοραστεί το ψωμί μιας ημέρας. Aπό τον ίδιο ιστορικό πληροφορούμαστε ότι οι μεροκαματιάρηδες έτρωγαν πολύ ψωμί. Για να εκτιμήσουμε την ποιοτική έκφραση «έτρωγαν πολύ ψωμί», προσφεύγουμε στις εμπειρίες μας και σε στοιχεία του ίδιου του Ladurie: Μια δούλα εργαστηρίου τον 16^ο αιώνα έτρωγε ένα κιλό και 700 γραμμάρια ψωμί την ημέρα, ενώ την ίδια εποχή μια αστική οικογένεια κατανάλωνε κατ’ άτομο ένα κιλό την ημέρα.

β) Απλές ποιοτικές εκφράσεις όπως «κέρδισαν μεγάλη νίκη», της οποίας το μέγεθος μπορεί να εκτιμηθεί ύστερα από ανάλυση της σημασίας της και έλεγχο της οπτικής του συγγραφέα, των μεροληπτικών προθέσεών του. Ακόμη αξίζει να αναλύονται εκφράσεις, όπως «τα έκτροπα που σημειώθηκαν» το 1919 στη Σμύρνη. Η λέξη έκτροπα μεγεθύνει, σμικρύνει, συγκαλύπτει, αποτελεί εύσχημο τρόπο διατύπωσης ορισμένης συμπεριφοράς;